AKCENT PROPAROKSYTONICZNY

ang. proparoxytone

grec. paroksytonon – w gramatyce greckiej wyraz z akcentem akutowym na przedostatniej sylabie, pró ‘przed’

Rodzaj akcentu wyrazowego polegający na uwydatnieniu trzeciej, czwartej lub piątej sylaby od końca wyrazu albo zestroju akcentowego. W języku polskim charakteryzuje niektóre grupy wyrazów:

1. Wyrazy pochodzenia obcego zakończone na -ika, -yka (np. matematyka, gramatyka, akustyka, pedagogika, botanika, cybernetyka); wyrazy rodzime o podobnej budowie akcentuje się z paroksytonezą (np. motyka).
2. Nazwy osób zakończone na -ik, -yk w dopełniaczu liczby pojedynczej oraz w innych formach fleksyjnych o tej samej liczbie sylab co forma dopełniacza (np. informatyka, o informatyku, ale informatykowi, informatykami).
3. Czasowniki w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej czasu przeszłego (np. przeczytaliśmy, zobaczyliście).
4. Formy trybu przypuszczającego (np. mówiłbym, pojechałabym, posłuchalibyśmy).
5. Trójsylabowe formy fleksyjne liczebników od 400 do 900 (np. czterysta, czterystu, pięciuset, sześciuset, siedemset, osiemset, «dopuszczalna forma osiemset», dziewięćset). Powstały one tak jak formy w dwóch poprzednich punktach, w wyniku zrostu dwóch wyrazów, z których drugi (obecnie -set, -sta) funkcjonuje jako klityka.
6. Niektóre wyrazy obcego lub rodzimego pochodzenia (np. minimum, prezydent, tabernakulum, okolica, w ogóle).

Proparoksytoneza form, o których mowa w punkcie 3 i 4, jest związana z procesami historycznymi zachodzącymi w polszczyźnie. Dawniej miały one charakter form złożonych, wielowyrazowych. Końcówki fleksyjne oznaczające czas (-śmy, -ście) lub tryb (-bym, -byś, -byśmy, -byście), niegdyś oddzielne, ale niesamodzielne akcentowo wyrazy, zrosły się z formami głównymi, nadal funkcjonując jako klityki, nie zmieniając miejsca akcentu wyrazu ortotonicznego. Określone formy wyrazów głównych, samodzielnych akcentowo i znaczeniowo, zachowały swój akcent (np. pisał, pisał-bym; pisali-śmy, pisaliby-śmy). Ze względu na fakt, że końcówki fleksyjne, o których mowa, są pozbawione akcentu, można uznać, że odstępstwo od paroksytonezy w scharakteryzowanych powyżej przypadkach jest pozorne.

Niektóre wyrazy mają dwa dopuszczalne przez reguły ortofoniczne miejsca akcentu (np. komitet/komitet, festiwal/festiwal).

Obecnie w polszczyźnie zaznacza się tendencja do paroksytonezy form tradycyjnie uznawanych za proparoksytoniczne. Jest to przejaw dążenia użytkowników języka do unifikacji form i zniesienia wyjątków. Odwrotną tendencją jest proparoksytoneza wyrazów, które zgodnie z regułami powinny być akcentowane na drugiej sylabie od końca (np. utrwalone w polszczyźnie formy: repertuar, biblioteka). Takie realizacje wynikają z przekonania, że wyraz obcego pochodzenia należy realizować z akcentem obcym, innym niż ten, który charakteryzuje formy rodzime.

Zob. także: AKCENT, AKCENT GŁÓWNY, AKCENT INICJALNY, AKCENT OKSYTONICZNY, AKCENT POBOCZNY, AKCENT PAROKSYTONICZNY, AKCENT EMOCJONALNY, AKCENT LOGICZNY, AKCENT RETORYCZNY, DYSRYTMIA, WYRAZY ATONICZNE, WYRAZY ORTOTONICZNE, ZESTRÓJ AKCENTOWY

Literatura:

L. Dukiewicz: Fonetyka, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 7–103.

T. Karpowicz: Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, interpunkcja, Warszawa 2009.

Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2012.

I. Sawicka: Fonologia, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 105–195.