/PRZYCISK/
ang. stress, accent, emphasis, ros. aкцент
łac. accentus ‘przycisk, ton, akcent’
Zjawisko akcentu jest związane z wyróżnieniem w przebiegu mowy określonego elementu językowego, najczęściej sylaby. Akcent jest czynnikiem silnie organizującym wypowiedź i rytmizującym ją. Za cechy akcentotwórcze uważa się dynamiczne zmiany wysokości głosu (akcent wysokościowy, melodyczny, toniczny), czasu trwania artykulacji (akcent iloczasowy rytmiczny, kwantytatywny), intensywności głosu (akcent dynamiczny, ekspiracyjny, przycisk) lub rzadziej jego barwy. Poszczególne języki różnią się hierarchią ważności tych cech, przy czym w większości z nich przeważa dominacja zmian wysokości.
Tradycyjnie uznaje się istnienie dwóch typów akcentu: leksykalnego, wyrazowego, polegającego na wyróżnieniu określonej sylaby w wyrazie, i zdaniowego, frazowego, służącego wyróżnieniu wyrazów lub grup syntaktycznych.
Akcent wyrazowy w poszczególnych językach może mieć charakter akcentu stałego (pada zawsze na tę samą sylabę we wszystkich formach leksykalnych danego języka) lub swobodnego (w różnych wyrazach może padać na różne sylaby). Pełni funkcję rytmizującą mowę, delimitacyjną, wskazując granice wyrazów (np. w języku polskim stały akcent paroksytoniczny), oraz kulminatywną, polegającą na sygnalizowaniu liczby jednostek leksykalnych.
Akcentowi wyróżniającemu wyraz bądź grupę wyrazów przypisuje się pełnienie funkcji informacyjnej, znaczeniowej, wiążącej się z budową gramatyczną zdania, kontekstem jego użycia i intencją mówiącego, oraz funkcji ekspresywnej. Ze względu na funkcje akcentu w zdaniu w polskiej tradycji fonologicznej wyróżnia się różne jego typy.
Akcent zdaniowy jest związany z aktualnym rozczłonkowaniem zadnia. Porządkuje tematyczno-rematyczną strukturę wypowiedzenia. Wskazuje remat, novum, czyli tę część wypowiedzenia, która wnosi nowe dla odbiorcy informacje (np. Dokąd lecicie w czerwcu? – W czerwcu wybieramy się do Australii).
Akcent logiczny (uwydatniający, różnicujący) służy wartościowaniu zawartości semantycznej wypowiedzenia poprzez bardziej wyraziste uwydatnienie wyrazu najważniejszego z punktu widzenia nadawcy. Jest używany przez mówcę do sygnalizowania stopnia ważności tematu. Jego funkcją jest zwrócenie uwagi słuchacza na sylabę charakteryzującą się większym naciskiem niż w neutralnym wzorcu akcentowym. Może również służyć uwydatnieniu akcentu leksykalnego w innym niż powszechnie przyjętym wzorcu akcentowym (np. dla podkreślenia prefiksu – to nie jest piękne, tylko przepiękne).
Akcent emocjonalny (ekspresywny) jest związany z emocjonalną funkcją prozodii mowy. Uwydatnia wyraz bądź grupę wyrazów, w których mówca lokuje swoje emocje.
Akcent retoryczny jest realizowany głównie w wystąpieniach publicznych dla podkreślenia ważnych elementów służących osiągnięciu zamierzonego przez mówcę celu. Pełni również funkcje estetyczne (w głosowej interpretacji tekstu).
Tradycyjny podział na akcent wyrazowy i zdaniowy coraz częściej jest zastępowany podziałem na akcent potencjalny i aktualny. Zgodnie z tym ujęciem akcent leksykalny traktuje się jako potencjalne miejsce występowania akcentu nuklearnego. Akcent nuklearny jest terminem używanym w fonologii generatywnej dla oznaczenia największej prominencji sylabowej we frazie. Akcent zdaniowy oznacza zatem miejsce tonu nuklearnego we frazie intonacyjnej, wskazując zarazem najważniejszy wyraz (bądź najważniejszą grupę wyrazów) we frazie.
Zob. także: AKCENT EMOCJONALNY, AKCENT GŁÓWNY, AKCENT GRAMATYCZNY, AKCENT INICJALNY, AKCENT LOGICZNY, AKCENT OKSYTONICZNY, AKCENT PAROKSYTONICZNY, AKCENT POBOCZNY, AKCENT PROPAROKSYTONICZNY, AKCENT RETORYCZNY, AKCENT SYMBOLICZNY, AKCENT WYRAZOWY, AKCENT ZDANIOWY, ZESTRÓJ AKCENTOWY PRYMARNY, ATONA, WYRAZY ORTOTONICZNE, ZESTRÓJ AKCENTOWY
Literatura:
M. Dłuska: Prozodia języka polskiego, Warszawa 1976.
W. Jassem: Akcent języka polskiego, Wrocław 1962.
D.R. Ladd: Intonational phonology, Cambridge 1996.
J. Laver: Principles of phonetics, Cambridge 1995.
B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław 1980.
