ang. dysrhythmia
grec. rhytmós ‘miara, rytm, takt, proporcja’, dys- ‘źle, ciężko’ + rytmia
Termin określający zaburzenia rytmu mowy. W językach o silnej dominacji sylaby akcentowanej, tworzącej akcent leksykalny rytm mowy powstaje na skutek powtarzalności sylab akcentowanych. W takich językach rytmiczność polega na izochronizmie zestrojowym, czyli na podobnym czasie trwania w mowie poszczególnych zestrojów akcentowych. Percepcja rytmu mowy jest możliwa dzięki postrzeganiu quasi-periodycznej powtarzalności w czasie sylab wyróżniających się prominencją. Na percepcję rytmu mogą wpływać: kombinacja segmentów, z których składa się sylaba, stopień sonorności segmentów oraz nasilenie akcentu. Ważną rolę odgrywa również pragmatyczne użycie tych czynników w wypowiedzeniu. Kombinacja powyższych elementów sprawia, że jedne wypowiedzenia charakteryzują się bardziej regularnym rytmem od innych.
Wyróżnia się również języki, w których występuje izochronizm sylabowy, związany z brakiem eksponowania akcentu leksykalnego. W językach izosylabicznych zaburzenia rytmu mowy polegają na braku zachowania podobnych czasów trwania poszczególnych sylab.
W niezaburzonej mowie tendencje do wyrównywania czasów trwania zestrojów akcentowych czy sylab mają charakter przybliżony, zależny od tempa mowy, akcentu logicznego, odmian stylistycznych języka oraz indywidualnych zdolności mówiącego w zakresie realizacji prozodycznej.
Zaburzenia rytmu mowy w języku polskim polegają na odejściu od izochronizmu zestrojowego (zbliżonego czasu trwania poszczególnych zestrojów akcentowych). Mogą wiązać się z zaburzeniami akcentu – niedostatecznym eksponowaniem sylaby akcentowanej, przez co nie jest ona odpowiednio wyrazista percepcyjnie – lub z jednakowym wyróżnianiem wszystkich sylab w ciągu mownym (skandowaniem).
Zaburzenia rytmu mowy często współwystępują z zaburzeniami tempa, przyspieszonym, zwolnionym lub niestabilnym tempem mowy (za normę uznaje się realizację od 5 do 10 głosek na sekundę).
Zaburzenia rytmu mowy w znacznym stopniu utrudniają percepcję i ekspresję mowy – jej segmentację, kodowanie i odbiór informacji lingwistycznych oraz pozalingwistycznych – dotyczących stanów emocjonalnych i cech mówiącego oraz intencji komunikacyjnej. Wpływają także na zaburzenia procesu wpisanej w pracę aparatu mowy periodyzacji odpowiedzialnej za wzajemną koordynację i synchronizację rozmówców w koherentnej i efektywnej komunikacji.
Przyczyną dysrytmii mogą być zaburzenia percepcji słuchowej, zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego, motoryki artykulacyjnej i koordynacji oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnej.
Przyczyn zaburzeń rytmu mowy można też upatrywać w zaburzonym procesie percepcji czasu, działającym w zakresie 200–400 milisekund, kształtującym sekwencyjne procesy ruchowe, związanym z percepcją oraz ekspresją sylab.
Zob. także: DYSPROZODIA, PROZODIA, RYTM MOWY
Literatura:
Ch.T. Kello: Patterns of timing in the acquisition, perception, and production of speech, „Journal of Phonetics” 2003, Vol. 31, s. 619–626.
J. Laver: Principles of phonetics, Cambridge 1995.
E. Szeląg, J. Kowalska: „Zegar” naszego mózgu a kształtowanie percepcji słuchowej, „Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych” 1998, nr 47 (3), s. 277–287.
M. Wysocka: Zaburzenia prozodii mowy, [w:] Logopedia. Teoria zaburzeń mowy, red. S. Grabias, M. Kurkowski, Lublin 2012, s. 165–184.
