/Akcent Prymarny/
ang. primary stress
łac. accentus ‘przycisk, ton, akcent’
Wyróżnienie samogłoski sylabicznej jednej sylaby w wyrazie za pomocą zmiany częstotliwości podstawowej, odbieranej jako różnice wysokości głosu, iloczasu lub intensywności. W wyrazach izolowanych akcent główny jest obecny w sylabie nacechowanej akcentem fonologicznym, stałym dla danej formy wyrazowej, którego miejsce jest warunkowane przez system językowy. Akcent główny może mieć charakter akcentu stałego lub akcentu swobodnego (ruchomego bądź nieruchomego). Akcent padający na pierwszą sylabę wyrazu jest określany jako akcent inicjalny, na ostatnią – oksytoniczny, na przedostatnią – paroksytoniczny, na trzecią lub kolejną od końca – proparoksytoniczny.
Liczba realizowanych w mowie akcentów głównych zależy od kilku czynników: przynależności wyrazów do określonych części mowy, liczby sylab wchodzących w skład tych wyrazów, od ich powiązań semantycznych i syntaktycznych z wyrazami sąsiadującymi oraz od ich długości. Podkreśla się także wpływ tempa mowy, odmiany stylistycznej wypowiedzi oraz umiejętności mówcy związanych z realizacją struktur prozodycznych.
W mowie akcent główny zawierają tylko wyrazy ortotoniczne, w obrębie których występuje akcent gramatyczny. Pozbawione są go wyrazy atoniczne (atona), czyli takie, które nie posiadają akcentu gramatycznego, podporządkowując się w mowie najbliższemu, związanemu ze sobą syntaktycznie lub semantycznie wyrazowi ortotonicznemu. Jeśli atona wiążą się z wyrazem, który następuje po nich, nazywane są proklitykami, jeśli z wyrazem poprzedzającym je, określane są jako enklityki.
Akcent główny stanowi centrum jednostek akcentowych, złożonych z sylaby noszącej akcent główny (obligatoryjnej) oraz sylab pozbawionych akcentu głównego (fakultatywnych). Pełni funkcję kulminatywą (sugeruje liczbę jednostek leksykalnych) i delimitacyjną (wskazuje granice wyrazów). W języku polskim wspomniane funkcje ulegają ograniczeniu ze względu na istnienie wyrazów atonicznych, wyrazów z osłabionym akcentem, odstępstw od paroksytonezy, a także poprzez uwarunkowaną ekspresywnie możliwość zrealizowania w wyrazie dodatkowych akcentów.
Akcent główny może być jednocześnie nośnikiem akcentu emocjonalnego, logicznego, retorycznego, zdaniowego.
Zob. także: AKCENT, AKCENT INICJALNY, AKCENT OKSYTONICZNY, AKCENT PAROKSYTONICZNY, AKCENT PROPAROKSYTONICZNY, AKCENT POBOCZNY, ZESTRÓJ AKCENTOWY PRYMARNY, AKCENT EMOCJONALNY, AKCENT LOGICZNY, AKCENT RETORYCZNY, AKCENT SYMBOLICZNY, WYRAZY ATONICZNE, WYRAZY ORTOTONICZNE, ZESTRÓJ AKCENTOWY
Literatura:
M. Dłuska: Prozodia języka polskiego, Warszawa 1976.
L. Dukiewicz: Fonetyka, [w]: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 7–103.
W. Mańczak: Enklityki i proklityki w języku polskim, „Język Polski” 1952, z. XXXII, s. 15–24.
I. Sawicka: Fonologia, [w]: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 105–195.
M. Steffen-Batogowa: Struktura akcentowa języka polskiego, Warszawa–Poznań 2000.
