ang. grammatical stress
łac. accentus ‘przycisk, ton, akcent’, grec. grammatiké ‘gramatyka’
Określa uwarunkowane regułami danego systemu językowego miejsce występowania akcentu leksykalnego. Pełni funkcje związane z segmentacją mowy i jej organizacją czasowo-rytmiczną. Segmentacja mowy jest możliwa dzięki funkcji kulminacyjnej akcentu, sugerującej liczbę jednostek leksykalnych, oraz dzięki funkcji delimitacyjnej, polegającej na wyznaczaniu przez akcent granic wyrazów.
Akcent gramatyczny w poszczególnych językach może być akcentem stałym (pada zawsze na tę samą sylabę we wszystkich wyrazach danego języka) lub akcentem swobodnym (może padać na różne sylaby w wyrazach).
Akcent stały może mieć formę akcentu inicjalnego (akcentowana pierwsza sylaba wyrazu, np. w języku czeskim, słowackim), oksytonicznego (akcentowana ostatnia sylaba, np. w języku francuskim), paroksytonicznego (akcentowana sylaba przedostatnia, np. w języku polskim) lub proparoksytonicznego (akcentowana trzecia sylaba lub kolejna od końca, np. w języku macedońskim). W języku polskim akcent gramatyczny jest akcentem paroksytonicznym, padającym na drugą sylabę od końca. Wyjątki stanowią:
- grupa wyrazów z akcentem proparoksytonicznym: wyrazy pochodzenia obcego zakończone na -ika, -yka (np. fizyka, logika), nazwy osób zakończone na -ik, -yk w dopełniaczu liczby pojedynczej oraz innych formach fleksyjnych o liczbie sylab równej formie dopełniacza (np. botanik/botanika/botanikowi), czasowniki pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej (np. czytaliśmy, zostaliście), formy trybu przypuszczającego (np. przyszedłbym, zagrałabym), liczebniki z przedziału 400–900 (np. czterysta, siedmiuset), a także inne formy obce (np. prezydent, maksimum) oraz rodzime (np. w ogóle, rzeczpospolita),
- wyrazy z akcentem oksytonicznym: wyrazy pochodzenia francuskiego (np. menu, tourne), skrótowce (np. MPK – em-pe-ka, PKS – pe-ka-es), wyrazy nacechowane ekspresywnie (np. apsik, ahoj) oraz derywaty z obcymi przedrostkami wice-, arcy- super- (np. wicemistrz, arcyleń, superszpieg).
Pod względem morfologicznym akcent paroksytoniczny można określić jako ruchomy, gdyż jego miejsce nie jest związane z określonym morfemem w wyrazie (np. biały, białego).
Akcent swobodny może przybierać formę akcentu ruchomego (nie jest związany ze ściśle określonym morfemem, w różnych formach tego samego wyrazu pada na różne sylaby) lub nieruchomego (zajmującego stałe miejsce w różnych formach tego samego wyrazu). Zmiana miejsca akcentu może skutkować zmianą znaczenia wyrazu, związaną na przykład ze zmianą jego funkcji gramatycznych (np. ang. export ‘eksport’ i export ‘eksportować’). W językach z ruchomym akcentem swobodnym (np. w języku rosyjskim) miejsce akcentu zmienia się w obrębie paradygmatu fleksyjnego danego wyrazu; akcent ruchomy spełnia wtedy funkcję morfologiczną, wskazując na funkcje gramatyczne leksemu (np. ros. руки ‘ręce’, руки ‘ręki’).
Zob. także: AKCENT, AKCENT GŁÓWNY, AKCENT INICJALNY, AKCENT OKSYTONICZNY, AKCENT PAROKSYTONICZNY, AKCENT PROPAROKSYTONICZNY, AKCENT POBOCZNY, AKCENT WYRAZOWY, WYRAZY ATONICZNE, WYRAZY ORTOTONICZNE, ZESTRÓJ AKCENTOWY
Literatura:
R. Laskowski: Akcent, [w]: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, s. 21–23.
Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2012.
I. Sawicka: Akcent, [w]: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 175–179.
J. Szpyra-Kozłowska: Wprowadzenie do współczesnej fonologii, Lublin 2002.
B. Toczyska: Głośno i wyraźnie. 9 lekcji dobrego mówienia, Gdańsk 2007.
