/AKCENT LEKSYKALNY/
ang. word stress
łac. accentus ‘przycisk, ton, akcent’
Polega na uwydatnieniu, wyróżnieniu spośród innych sylaby akcentowanej (zazwyczaj samogłoski tej sylaby) w wyrazie. Wyróżnienie to jest wynikiem dynamicznych zmian różnych parametrów: częstotliwości podstawowej, odbieranej jako wysokość głosu (akcent melodyczny, wysokościowy, tonalny, toniczny), iloczasu (akcent iloczasowy, rytmiczny, kwantytatywny), intensywności, energii akustycznej i artykulacyjnej (akcent dynamiczny, ekspiracyjny, przycisk) lub swoistej dla danego języka kombinacji wymienionych cech.
Akcent języka polskiego tradycyjnie uważano za dynamiczny. W dalszych badaniach nad akcentem podkreślano dużą rolę zmian wysokości głosu w tworzeniu struktur akcentowych. Obecnie przyjmuje się, że sylaby akcentowanej nie charakteryzuje jedna cecha akustyczna, lecz kombinacja określonych cech. Przeważa opinia, że największą rolę odgrywają zmiany częstotliwości podstawowej. Iloczas oraz intensywność są drugorzędne i pełnią głównie funkcję ekspresywną.
Akcent wyrazowy w poszczególnych językach może być akcentem stałym (pada zawsze na tę samą sylabę we wszystkich wyrazach danego języka) lub swobodnym (może padać na różne sylaby w wyrazie).
W obrębie jednostek leksykalnych występuje akcent główny oraz akcenty poboczne.
Zadaniem akcentu w mowie jest jej rytmizacja polegająca na wyeksponowaniu akcentowanych sylab w podobnych odstępach czasowych. Akcent leksykalny pełni też funkcje konfiguracyjne, związane z rozczłonkowaniem tekstu na elementy składowe. Wśród nich wyróżnia się funkcję delimitacyjną (demarkacyjną, rozgraniczającą) i kulminatywną (kulminacyjną). Funkcja delimitacyjna polega na wskazywaniu granic między wyrazami. Pełniona jest przez akcent wyrazowy w językach z akcentem stałym (np. w języku polskim, czeskim, francuskim). Funkcja kulminatywna, związana ze sygnalizowaniem liczby jednostek leksykalnych, bez wskazywania granic między nimi, występuje w językach z akcentem swobodnym (np. w języku angielskim, niemieckim, rosyjskim).
W języku polskim akcent leksykalny pełni głównie funkcję delimitacyjną, jednak z pewnymi ograniczeniami. Jej ograniczenie wiąże się z tym, że nie każdej jednostce słownikowej słuchacz przyporządkuje akcent główny, oraz z faktu, że istnieją odstępstwa od paroksytonezy. Zdarza się też, głównie ze względów ekspresywnych, że w obrębie poszczególnych jednostek pojawiają się dodatkowe akcenty. Funkcja kulminatywna, związana z przekazywaniem informacji na temat liczby wyrazów w wypowiedzi, jest ograniczona przez fakt, że istnieją różnice w percepcji akcentu głównego i podział na wyrazy ortotoniczne, atona potencjalne, półatona i atona właściwe.
Akcent pełni również funkcję wartościującą dzięki zjawisku hierarchizacji akcentów za pomocą różnego stopnia uwydatnienia sylab przez cechy akustyczne. Hierarchizacja ta osłabia wyżej wspomniane funkcje, ale w procesie komunikacji pełni ważną rolę, gdyż wskazuje na doniosłość informacyjną wyróżnionych wyrazów, przez co zwiększa orientację odbiorcy w treści przekazu.
Zob. także: AKCENT, AKCENT GŁÓWNY, AKCENT GRAMATYCZNY, AKCENT INICJALNY, AKCENT OKSYTONICZNY, AKCENT PAROKSYTONICZNY, AKCENT PROPAROKSYTONICZNY, AKCENT POBOCZNY, WYRAZY ATONICZNE, WYRAZY ORTOTONICZNE, ZESTRÓJ AKCENTOWY, ZESTRÓJ AKCENTOWY PRYMARNY
Literatura:
W. Jassem: Akcent języka polskiego, Wrocław 1962.
R. Laskowski: Akcent, [w:] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, s. 21–23.
I. Sawicka: Akcent, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 175–179.
M. Steffen-Batogowa: Struktura akcentowa języka polskiego, Warszawa–Poznań 2000.
B. Wierzchowska: Opis fonetyczny języka polskiego, Warszawa 1967.
