/ATONA, KLITYKI/
ang. atonic words, clitics
grec. átonos ‘atonon, niemający akcentu’
Wyrazy, które nie mają akcentu gramatycznego. Jako wyrazy niesamodzielne akcentowo w mowie wiążą się z wyrazami ortotonicznymi, w obrębie których został zrealizowany główny akcent wyrazowy, w zestroje akcentowe. Grupę tę stanowią wyrazy krótkie – jednosylabowe lub dwusylabowe.
Wyrazy atoniczne dzieli się na proklityki, jeśli poprzedzają wyraz ortotoniczny, oraz enklityki, jeśli występują po nim. Podziału na proklityki i enklityki można dokonać, stosując kryterium formalne, związane z przynależnością klityki do danej części mowy, oraz biorąc pod uwagę czynniki znaczeniowe (wyraz o dużym znaczeniu będzie nacechowany akcentem głównym), długość wyrazu (im krótsze formy, tym większa ich tendencja do utraty akcentu głównego) i czynniki ekspresywne (na realizację akcentu wpływa tempo mowy, umiejscowienie akcentu zdaniowego, logicznego, ekspresywnego, odmiana stylistyczna wypowiedzi, umiejętności realizacyjne mówcy).
Według przynależności do danej części mowy klityki można podzielić następująco:
a) proklityki:
- jedno- lub dwusylabowe spójniki (np. i miasto, lub cztery, albo zły),
- przyimki (np. po drodze, za oknem, przed domem, obok biurka); w połączeniu z jednosylabowym zaimkiem lub, rzadziej, rzeczownikiem przyimek jest akcentowany i przestaje być proklityką (np. do niej, po nim, przy mnie, we dnie, na głos, na dół); akcentowanie przyimków może podkreślać kontrast znaczeniowy (np. nie przed, tylko za tobą, na stole i pod stołem),
- przeczenie nie przed formami dwusylabowymi i złożonymi z większej liczby sylab (np. nie pójdę, ale nie idź),
b) enklityki:
- zaimek zwrotny się (np. złości się, zastanów się),
- jednosylabowe zaimki osobowe (np. powiadom go, gratuluję jej, kupią mu),
- partykuły (np. jaki by nie był, powiedz no, napiszże),
- ruchome końcówki czasownika pierwszej i drugiej osoby czasu przeszłego liczby mnogiej -śmy, -ście (np. uzyskaliśmy, oglądaliście),
- morfemy -sta, -set (np. czterysta, pięćset).
Monosylaby (niebędące zaimkami i spójnikami), jeśli znajdują się przy wyrazie ortotonicznym, zachowują akcent, gdy są miejscem występowania akcentu zdaniowego, emfatycznego czy logicznego. Poza tym wykazują tendencję do proklizy lub enklizy, funkcjonując jako klityki doraźne.
Zob. także: AKCENT, AKCENT GŁÓWNY, AKCENT GRAMATYCZNY, AKCENT WYRAZOWY, WYRAZY ORTOTONICZNE, ZESTRÓJ AKCENTOWY, ZESTRÓJ AKCENTOWY PRYMARNY
Literatura:
M. Dłuska: Prozodia języka polskiego, Warszawa 1976.
T. Karpowicz: Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, interpunkcja, Warszawa 2009.
W. Mańczak: Enklityki i proklityki w języku polskim, „Język Polski” 1952, z. XXXII, s. 15–24.
I. Sawicka: Fonologia, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 105–195.
M. Steffen-Batogowa: Struktura akcentowa języka polskiego, Warszawa–Poznań 2000.
