od rzeczownika fonem
Jeden z rodzajów słuchu fonologicznego (a szerzej – mownego), odnoszący się do podsystemu fonologicznego języka w jego wymiarze segmentalnym. Słuch fonemowy jest zdolnością odbioru dźwięków mowy dotyczącą ich struktury fonemowej, w oparciu o czynności recepcji, rozróżniania, różnicowania i pamięci. Zdolność ta odnosi się do wszystkich cech i jednostek języka, które są konstytutywne dla systemu fonologicznego w aspekcie segmentalnym: cech fonemicznych oraz ich równocześnie występujących zespołów – fonemów. Ze względu na nie (lub na ich podstawie) pozwala orzekać, czy inne jednostki języka pozostają względem siebie w relacji identyczności, czy też są różne, a także – za sprawą doświadczenia językowego – stwarza możliwość ich identyfikacji poprzez odniesienie do ukształtowanych w umyśle wzorców. W stosunku do fonemu jako elementu definiowanego poprzez funkcję pełnioną w procesie porozumiewania się zdolność ta aktualizuje wszystkie możliwe sposoby realizacji tego wyznaczonego mu zadania: za sprawą cechy fonemicznej (jednej w tzw. parach minimalnych bądź nawet maksymalnej liczby cech), opozycji tworzonej przez segmenty słyszalne i segmenty puste, uporządkowania linearnego segmentów. W aspekcie aplikacyjnym (schemat badania słuchu fonemowego) zakres zjawisk mieszczących się w obrębie słuchu fonemowego wyznaczają trzy czynniki pozwalające scharakteryzować strukturę fonemową wyrazu: cechy fonemu, liczba fonemów w strukturze wyrazu, kolejność fonemów w strukturze wyrazu (układ sekwencyjny).
Słuch fonemowy jako składnik kompetencji fonologicznej odnosi się do zdolności służących kształtowaniu systemu fonologicznego w umyśle, w wymiarze segmentalnym (inwentarza fonemów oraz reguł fonologicznych), rozwijaniu sprawności fonologicznych, a także czynności o charakterze metafonologicznym.
Przedstawienie modelu kształtowania się słuchu fonemowego w pełni objaśniającego mechanizmy przebiegu procesu rozwojowego jest na obecnym etapie badań jeszcze niemożliwe. Wzajemny stosunek pomiędzy procesami produkcji i percepcji w nabywaniu systemu fonologicznego jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych i do chwili obecnej nierozwiązanych zagadnień; najczęściej badacze wskazują wzajemne warunkowanie się rozwoju procesów percepcyjnych i mówienia, zwykle akcentując pierwszeństwo sprawności percepcyjnych przed realizacyjnymi. Rozwój funkcji recepcji i rozróżniania dźwięków mowy uwarunkowany jest głównie biologicznie, zaś na doskonalenie się różnicowania i pamięci dźwięków mowy wpływają w decydującym stopniu doświadczenia językowe. Linia rozwojowa słuchu fonemowego przebiega w kierunku od wzorców słuchowych o charakterze globalnym do wzorców o charakterze strukturalnym. Doskonali się zdolność odbioru jednostek o coraz bardziej skomplikowanej strukturze fonetyczno-fonologicznej. Końcowym efektem tego procesu jest odkrycie istnienia fonemu, co stanowi pierwszy krok w kształtowaniu świadomości fonemowej, a zarazem ważny etap w budowaniu kompetencji fonologicznej.
Zob. także: SŁUCH FONOLOGICZNY, SŁUCH MOWNY, KOMPETENCJA FONOLOGICZNA
Literatura:
A. Domagała, U. Mirecka: Słuch fonemowy a uwarunkowania komunikacji językowej, [w:] Język, interakcja, zaburzenia mowy. Metodologia badań, red. T. Woźniak, A. Domagała, Lublin 2007, s. 175–184.
A. Domagała, U. Mirecka: Słuch fonemowy. W kierunku kompetencji fonologicznej, „Logopedia” 2002, t. 30, s. 7–26.
B. Rocławski: Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Gdańsk 1993.