ang. morpheme, niem. Morpheme, fr. morpheme, ros. mорфема
grec. morphe ‘kształt, forma’
Najmniejsza jednostka znacząca języka, dająca się wyodrębnić w budowie wyrazu, np. w wyrazie chodnik można wydzielić morfem chod- o znaczeniu równym czasownikowi chodzić i morfem -nik oznaczający ‘miejsce, gdzie coś się dzieje’.
Morfemy można podzielić na leksykalne (rdzenne, główne) i gramatyczne (poboczne). Morfemy leksykalne mają znaczenie odpowiadające znaczeniu jakiegoś konkretnego wyrazu, natomiast morfemy gramatyczne łączą się znaczeniowo z określoną funkcją gramatyczną danego języka.
Morfemy gramatyczne dzielą się na słowotwórcze i fleksyjne. Morfemy słowotwórcze służą do tworzenia wyrazów na bazie innych, np. -arz o znaczeniu ‘ktoś, kto coś robi’ występuje w wyrazach młynarz (od rzeczownika młyn), malarz (od czasownika malować), kominiarz (od rzeczownika komin). Funkcją morfemów fleksyjnych jest tworzenie różnych form gramatycznych tego samego wyrazu słownikowego, np. morfem -e w formach malarze, nauczyciele, żołnierze wskazuje na liczbę mnogą tych rzeczowników, a morfem -ł- w formach czasownikowych malował, śpiewałem czy odjechały oznacza czas przeszły czynności nazwanej wyrazami malować, śpiewać i odjechać.
Morfem ma najczęściej postać ciągu fonemów, czyli przybiera postać afiksu słowotwórczego bądź fleksyjnego. Możliwy jest też morfem zerowy (zero morfologiczne), czyli brak morfemu w określonym znaczeniu lub określonej funkcji gramatycznej, np. zerowy morfem we fleksji polskiej czasownika wskazuje m.in. na czas teraźniejszy (por. czyta-ф i czyta-ł), trzecią osobę (por. czyta-ф i czyta-m) i rodzaj męski (por. czytał-ф i czytał-a), a w rzeczowniku może informować o mianowniku liczby pojedynczej (por. ptak-ф i ptak-i) czy o dopełniaczu liczby mnogiej (por. kobiet-ф i kobiet-y).
Możliwe jest też występowanie morfemu nieciągłego, który stanowi ciąg morfemów (zwykle dwa) w tej samej funkcji, np. w funkcji stopnia najwyższego przymiotnika w języku polskim występuje morfem złożony z naj- i -sz- bądź -ejsz- (por. naj-młod-sz-y, naj-ciepl-ejsz-y), a czas przyszły może mieć wykładnik w postaci morfemów będ- i -ć (por. będ-ę słucha-ć).
W budowie morfologicznej wyrazu często występują różne morfemy, np. w wyrazie marzycielka – rdzeń marz- (o znaczeniu ‘marzyć’) i trzy morfemy gramatyczne, w tym dwa słowotwórcze: -yciel- wskazujący na wykonawcę czynności i -k- oznaczający osobę płci żeńskiej, oraz morfem fleksyjny -a o znaczeniu mianownika liczby pojedynczej. W czasowniku przyjechałbym podział morfologiczny przedstawia się następująco: przy- (morfem słowotwórczy o znaczeniu ‘dotrzeć do jakiego miejsca’), -jecha- (morfem leksykalny o znaczeniu ‘jechać’), -ł- i -by- (morfem fleksyjny nieciągły oznaczający tryb przypuszczający), -ф- (morfem fleksyjny zerowy wskazujący na rodzaj męski) i -m (morfem fleksyjny o funkcji pierwszej osoby liczby pojedynczej).
Morfem może przyjmować różne postaci ze względu na występujące oboczności morfologiczne (alternacje), np. morfem rdzenny las- (por. las-y, las-ów) występuje też w postaci leś- (np. leś-ny, w lesi-e), a inny morfem tego typu dzień- ma też takie warianty jak dzien- (por. dzien-n-y), dń- (por. dni-e, dw-u-dni-owy) i dzion- (por. dzion-ek). Oboczności dotyczą również morfemów gramatycznych, np. -nik- i -nic- (por. praw-nik-ф i praw-nic-y), -ek- i -k- (por. stoł-ek-ф i stoł-k-a) czy -ł- i -l- (np. bra-ł-ф i bra-l-i).
Zob. także: MORFOLOGIA, FLEKSJA, SŁOWOTWÓRSTWO, AFIKS, ALTERNACJA
Literatura:
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.
R. Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2008.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.
