/OBOCZNOŚĆ, WYMIANA/
ang. alternation, niem. Alternanz, fr. alternance, ros. альтернация/чередование
łac. alternatio ‘przemiana, wymiana’
Możliwość występowania różnic w składzie fonemowym tych samych wyrazów lub morfemów, np. stół – stoły (alternacja u : o), lat-o – let-ni (a : e), umar-ł – umar-l-i (ł : l). Alternacje występują we fleksji w obrębie różnych form gramatycznych tych samych jednostek słownika, np. stół, stoły, lub w słowotwórstwie między tematem wyrazu podstawowego i pokrewnego, np. lato → letni.
Alternacje w większości wypadków mają regularny charakter w danym języku. W języku polskim występuje regularna wymiana spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, np. sad – sad-y (t : d), ław-a – ław-ka (w : f), bieg – bieg-ać (k : g). Regularnie występuje też oboczność między niektórymi spółgłoskami twardymi i miękkimi, np. nos – na nosi-e (s : ś), koz-a – o kozi-e (z : ź) czy ran-a – rań-ić (n : ń). W obrębie alternacji spółgłoskowych do regularnych w polszczyźnie należą też przykładowo: ł : l (np. szkoł-a – szkol-ny), t : ć (np. płot – na płoci-e), r : ż (mor-ski – morz-e), g : ż (wag-a – waż-yć), ch : sz (much-a – musz-ka). Do regularnych alternacji samogłoskowych w polszczyźnie należą: o : u (np. krow-a – krów-ka), o : e (np. nos-ić – nieś-ć) czy ą : ę (np. wąch-ać – węch).
Alternacje mogą być jakościowe, ilościowe bądź jakościowo-ilościowe. Alternacje jakościowe dotyczą wymiany jednego fonemu na drugi (przy zachowaniu długości całego morfemu; zob. przykłady wyżej). W wypadku alternacji ilościowych występuje różnica w ilości fonemów w danym morfemie. W języku polskim najczęstszą alternacją ilościową jest obecność lub brak w tym samym wyrazie lub morfemie samogłoski e (wymiana e : ф), np. sen – sn-u, koniec – końc-owy, lustr-o – luster-ko. Rzadsze są inne wymiany ilościowe, np. o : ф (kozioł – koz-ła) czy y : ф (stacyj-ka – stacj-a). Alternacje jakościowo-ilościowe są kombinacją dwóch poprzednich, np. dzień – dnia (dź : d i e : ф), osioł – ośli (o : ф i ł : l) czy suknia – sukienka (k : k’, e : ф i ń : n).
Obok regularnych oboczności w języku mogą się pojawić alternacje nieregularne, występujące w rzadkich lub wyjątkowych przykładach, np. a : ф (tar-ka – tr-ę), i : u (bij-e – bójka), z : t czy j : ф (afazj-a – afat-yk).
Alternacje są zwykle pozostałością zmian fonetycznych, jakie zaszły w historii danego języka. Przykładowo, wymiany jakościowe w polszczyźnie pod względem dźwięczności były spowodowane procesami ubezdźwięcznienia spółgłosek dźwięcznych w pewnych pozycjach (np. na końcu wyrazu bądź przed spółgłoskami bezdźwięcznymi), wymiana r : ż (w ortografii r : rz) była związana ze zmianą wymowy miękkiej spółgłoski r i zrównaniem jej wymowy z ż, a alternacja ilościowa e : ф z zanikiem krótkich samogłosek zwanych jerami bądź ich wzdłużeniem do postaci samogłoski e.
Zob. także: MORFEM, FLEKSJA, SŁOWOTWÓRSTWO
Literatura:
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.
