/DERYWACJA/
ang. word formation, word-building, niem. Wortbildung, fr. formation des mots, ros. cловообразование
pol. słow-o-twór-stwo (od słowo i tworzyć)
Dział wiedzy o języku będący częścią morfologii. Zajmuje się opisem budowy wyrazów i procesów tworzenia nowych jednostek słownika. Przedmiotem słowotwórstwa synchronicznego są formacje (konstrukcje) słowotwórcze, czyli wyrazy podzielne strukturalnie, dające się wyprowadzić z innych jednostek leksykalnych danego języka, np. kotek (kot-ek, od wyrazu kot), lekarz (lek-arz, od wyrazu leczyć), przeczytać (prze-czytać, od wyrazu czytać), w opozycji do wyrazów niepodzielnych słowotwórczo (niebędących formacjami słowotwórczymi), takich jak np. tygrys, doktor, czytać.
Proces słowotwórczy (derywacja) opiera się głównie na założeniu występowania wyrazu bazowego (podstawowego, motywującego) i wyrazu z niego wyprowadzonego (pochodnego, motywowanego, derywowanego, derywatu), czyli formacji słowotwórczej. Budowa formacji słowotwórczej jest dwudzielna: składa się z tematu słowotwórczego (podstawy słowotwórczej) i formantu słowotwórczego.
Temat słowotwórczy to część formacji słowotwórczej pochodząca od wyrazu bazowego, np. w wyrazie kurnik jest to cząstka kur-, która jest wzięta z wyrazu kura. Temat słowotwórczy jest złożony, jeżeli formacja słowotwórcza jest wyprowadzona z więcej niż jednego wyrazu, np. w przymiotniku dwukołowy temat to dw- (od liczebnika dwa) i -koł- (od rzeczownika koło).
Formant słowotwórczy to ten element formacji słowotwórczej, który zadecydował o powstaniu nowej jednostki słownikowej i o różnicy między formacją a wyrazem podstawowym. Rodzaj formantu zależy od rodzaju derywacji. Najczęściej jest to formant afiksalny (afiks), czyli morfem dodany do tematu wyrazu bazowego. Wśród afiksów słowotwórczych wyróżnia się sufiksy, np. -ik w wyrazie stolik, prefiksy, np. pod- w wyrazie podskoczyć, interfiksy, np. -o- w wyrazie parowóz, i postfiksy, np. -ś w wyrazie jakiś. Derywacja paradygmatyczna polega na zastosowaniu formantu paradygmatycznego, czyli zamiast wykorzystania afiksu stosuje się zamianę paradygmatu fleksyjnego wyrazu bazowego na nowy typ odmiany w formacji słowotwórczej, np. wyraz czerń wywodzi się z przymiotnika czarny, a w funkcji formantu występuje tu zamiana paradygmatu fleksyjnego przymiotnika bazowego na zespół końcówek rzeczownikowych rodzaju żeńskiego wyrazu derywowanego czerń. W derywacji alternacyjnej w funkcji afiksu występuje alternacja (jakościowa, ilościowa bądź jakościowo-ilościowa), np. rzeczownik micha interpretuje się słowotwórczo jako pochodny od wyrazu miska, a formantem jest tu alternacja sk : ch.
Oprócz słowotwórstwa synchronicznego (opisowego, współczesnego) można mówić też o słowotwórstwie diachronicznym (historycznym), badającym historię wyrazów (w tym takich, które od strony synchronicznej uznaje się za niepodzielne, np. wyraz stocznia jest dziś uznawany za niepodzielny słowotwórczo, natomiast w świetle słowotwórstwa diachronicznego jest to wyraz pochodny od czasownika staczać). W wypadku żywych formacji słowotwórczych ujęcie synchroniczne i diachroniczne zwykle się pokrywa, choć może być inaczej, np. wyraz księga synchronicznie wywodzi się z wyrazu książka (księga to ‘duża książka’), natomiast w ujęciu diachronicznym relacja jest odwrotna – najpierw był wyraz księga, a następnie książka (jako ‘księga o zmniejszonym rozmiarze, charakterystycznym dla nowożytnych druków’); rzeczownik rzeźba w ujęciu synchronicznym to derywat paradygmatyczny motywowany przez czasownik rzeźbić, w ujęciu historycznym wyraz rzeźba pochodzi od czasownika rzezać.
Zob. także: MORFOLOGIA, AFIKS, ALTERNACJA
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
H. Jadacka: System słowotwórczy polszczyzny (1945–2000), Warszawa 2001.
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.
