ang. cleft dyslalia
Przyjmując, że dyslalia to zakłócenia dźwięków mowy o różnej etiologii, można powiedzieć, że dyslalia rozszczepowa to jeden z rodzajów dyslalii obwodowej. Jej przyczyny wiążą się z uwarunkowaniami anatomicznymi i czynnościowymi wynikającymi z rozszczepu wargi i podniebienia. W literaturze występuje także termin mowa rozszczepowa, który do niedawna miał znaczenie głównie metaforyczne. Dotyczył bowiem nienormatywnej realizacji fonemów, w której na plan pierwszy wysuwano nosowanie otwarte, realizacje poza jamą ustną w postaci zwarć i szczelin gardłowych oraz krtaniowych, a także towarzyszące mowie współruchy mimiczne twarzy. W niektórych przypadkach występowała tzw. mowa samogłoskowa, która polega na braku wymawiania spółgłosek, w szczególności spółgłosek właściwych. Nowe spojrzenie na mowę rozszczepową przyniosły ostatnio prowadzone badania (Danuta Pluta-Wojciechowska 2011).
Dyslalia rozszczepowa to proste zaburzenia rozwoju mowy, czyli jakościowe zaburzenia tworzonych głosek (występują głoski nienormatywne) w kontekście prawidłowego tempa i rytmu rozwoju, a także braku zmian ilościowych, związanych z liczbą tworzonych jednostek. U dziecka występują zatem głoski nienormatywne wraz z dużą liczbą często tworzonych produkcji (np. sylab w gaworzeniu, pierwszych wyrazów) oraz prawidłowym tempem i rytmem rozwoju mowy. Dyslalię rozszczepową należy przeciwstawić alalii rozszczepowej, w której zaburzenia dotyczą – oprócz zaburzeń systemu fonetyczno-fonologicznego – również tempa i rytmu rozwoju systemu leksykalnego, morfologicznego i syntaktycznego.
Komentując cechy dyslalii rozszczepowej, można przyjąć podział na dwie kategorie zjawisk związanych z zaburzeniami realizacji fonemów: 1) cechy specyficzne zaburzeń realizacji fonemów, które występują tylko u osób z rozszczepem; 2) cechy niespecyficzne zaburzeń realizacji fonemów, które mogą występować u osób z rozszczepem, ale mogą także wystąpić w innych typach dyslalii. Uwzględniając taką perspektywę – jedną z możliwych – do cech specyficznych dyslalii rozszczepowej należą:
-
specyficzne dla osób z rozszczepem zaburzenia realizacji fonemów:
-
w zakresie rezonansu, czyli dysrezonansowość:
-
dysoralność wynikająca z przetoki na podniebieniu twardym lub w przedsionku jamy ustnej,
-
w zakresie miejsca artykulacji, czyli dyslokacje:
-
dyslokacje poza jamą ustną,
-
występowanie bilokacji, czyli podwójnego miejsca artykulacji,
-
w zakresie udziału wiązadeł głosowych, czyli dyssonantyczność:
-
udźwięcznianie,
-
w zakresie objawów trudności działania obwodowego aparatu wymowy:
-
współruchy mimiczne twarzy, towarzyszące artykulacji,
-
mowa samogłoskowa;
-
niespecyficzne dla osób z rozszczepem zaburzenia realizacji fonemów:
-
w zakresie rezonansu, czyli dysrezonansowość:
-
dysoralność wynikająca z niewydolności podniebienno-gardłowej,
-
dysnazalność, czyli zaburzenia rezonansu nosowego, określane także jako nosowanie zamknięte,
-
w zakresie miejsca artykulacji, czyli dyslokacje:
-
dyslokacje w jamie ustnej (polegające na uprzednieniu, utylnieniu w jamie ustnej lub zmianach struktury miejsca artykulacji),
-
w zakresie sposobu artykulacji, czyli dysmodalność:
-
różne zmiany sposobu artykulacji, także tzw. słaba artykulacja spółgłosek ciśnieniowych, która może towarzyszyć artykulacji występującej u osób ze znacznym nosowaniem otwartym o etiologii innej niż rozszczep,
-
w zakresie udziału wiązadeł głosowych, czyli dyssonantyczność:
-
bezdźwięczność,
-
niepełna dźwięczność,
-
brak realizacji pojedynczych głosek.
W związku z przyjętą kategoryzacją zaburzeń w dyslalii rozszczepowej nosowanie otwarte wynikające z niewydolności podniebienno-gardłowej nie zostało zaliczone do cech specyficznych mowy rozszczepowej, ponieważ nosowanie otwarte może wystąpić w innych typach dyslalii, np. u osób z wrodzonym niedorozwojem podniebienia, u niektórych osób po usunięciu migdałka gardłowego, w niedowładzie podniebienia, w niedosłuchu itp.
Komentując dyslalię rozszczepową, można przyjąć inny punkt widzenia i wskazywać przyczyny zaburzeń realizacji fonemów występujące w tej grupie osób. Taka perspektywa skłania do refleksji, że obraz zaburzeń realizacji fonemów jest wypadkową różnych czynników patogennych, które tworzą dla każdej osoby charakterystyczne sprzężenia i kumulacje. Wśród przyczyn zaburzeń realizacji fonemów w przypadku rozszczepu należy wymienić następujące czynniki:
-
cechy jamy ustnej wraz z wargami i podniebieniem miękkim:
-
zaburzenia anatomiczno-czynnościowe wargi górnej i przedsionka,
-
zaburzenia anatomiczne podniebienia twardego, w tym zmiany architektury podniebienia, przetoki ustno-nosowe, zęby rosnące na podniebieniu twardym,
-
zaburzenia anatomiczno-czynnościowe podniebienia miękkiego, powodujące niewydolność podniebienno-gardłową (należy pamiętać, że oddzielenie jamy ustnej od nosowej za pomocą podniebienia miękkiego jest związane także z ruchomością ścian bocznych gardła, a wpływ na zwarcie ma także obecność przetok na podniebieniu twardym), która może być związana z przetokami na podniebieniu miękkim, z krótkim podniebieniem, brakiem lub zaburzeniami ruchomości podniebienia miękkiego itp.,
-
wady szczękowo-zgryzowe zmieniające przestrzeń dla pracy języka,
-
mała sprawność narządów mowy, co ma związek z przebiegiem przyjmowania pokarmów i picia oraz oddychania, a także stanem struktur objętych rozszczepem;
-
cechy jamy nosowej i gardła:
-
cechy budowy gardła, np. głębokie gardło,
-
zaburzenia drożności jamy nosowej, np. znaczne skrzywienie przegrody nosa, jednostronny brak drożności nosa,
-
przerost migdałka gardłowego,
-
przerost migdałków podniebiennych;
-
konstruowanie biomechanicznej bazy rozwoju mowy, począwszy od okresu prenatalnego:
-
wczesne doświadczenia rozwoju czynności prymarnych (czyli czynności biologicznych wcześniejszych niż mowa, takich jak oddychanie i przyjmowanie pokarmów oraz picie; ich podstawy kształtują się już w okresie prenatalnym), prowadzące do odmienności doświadczeń ruchowych i czuciowych konstytuujących ruchową bazę mowy;
-
współwystępujące zaburzenia układu oddechowego i fonacyjnego:
-
zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego i fonacyjnego, związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem całego powiązanego systemu oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnego, w którym zaburzenia na jednym poziomie mogą wpływać na pracę innych układów;
-
współwystępujący niedosłuch jako konsekwencja różnych przyczyn (np. dysfunkcja trąbek słuchowych, choroby uszu):
-
niedosłuch mający charakter okresowy lub stały, a ujawniający się u niektórych dzieci już we wczesnym okresie postnatalnym, a także późniejszym, najczęściej o charakterze przewodzeniowym, chociaż może być także odbiorczy;
-
inne przyczyny, np. brak terapii logopedycznej.
Literatura:
D. Pluta-Wojciechowska: Mowa rozszczepowa – termin metaforyczny czy dosłowny?, w druku.
D. Pluta-Wojciechowska: Podstawy patofonetyki mowy rozszczepowej. Dyslokacje, Bytom 2010.
D. Pluta-Wojciechowska: Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia, Kraków 2011.
M. Hortis-Dzierzbicka: Rozszczep wargi i podniebienia – problematyka mowy rozszczepowej, „Medycyna Wieku Rozwojowego” 1999, t. 3, nr 3, s. 369–375.
M. Hortis-Dzierzbicka: Mowa pacjenta z rozszczepem podniebienia. Szkice foniatryczno-logopedyczne, Warszawa 2005.