DYSLALIA ROZSZCZEPOWA

ang. cleft dyslalia

Przyjmując, że dyslalia to zakłócenia dźwięków mowy o różnej etiologii, można powiedzieć, że dyslalia rozszczepowa to jeden z rodzajów dyslalii obwodowej. Jej przyczyny wiążą się z uwarunkowaniami anatomicznymi i czynnościowymi wynikającymi z rozszczepu wargi i podniebienia. W literaturze występuje także termin mowa rozszczepowa, który do niedawna miał znaczenie głównie metaforyczne. Dotyczył bowiem nienormatywnej realizacji fonemów, w której na plan pierwszy wysuwano nosowanie otwarte, realizacje poza jamą ustną w postaci zwarć i szczelin gardłowych oraz krtaniowych, a także towarzyszące mowie współruchy mimiczne twarzy. W niektórych przypadkach występowała tzw. mowa samogłoskowa, która polega na braku wymawiania spółgłosek, w szczególności spółgłosek właściwych. Nowe spojrzenie na mowę rozszczepową przyniosły ostatnio prowadzone badania (Danuta Pluta-Wojciechowska 2011).

Dyslalia rozszczepowa to proste zaburzenia rozwoju mowy, czyli jakościowe zaburzenia tworzonych głosek (występują głoski nienormatywne) w kontekście prawidłowego tempa i rytmu rozwoju, a także braku zmian ilościowych, związanych z liczbą tworzonych jednostek. U dziecka występują zatem głoski nienormatywne wraz z dużą liczbą często tworzonych produkcji (np. sylab w gaworzeniu, pierwszych wyrazów) oraz prawidłowym tempem i rytmem rozwoju mowy. Dyslalię rozszczepową należy przeciwstawić alalii rozszczepowej, w której zaburzenia dotyczą – oprócz zaburzeń systemu fonetyczno-fonologicznego – również tempa i rytmu rozwoju systemu leksykalnego, morfologicznego i syntaktycznego.

Komentując cechy dyslalii rozszczepowej, można przyjąć podział na dwie kategorie zjawisk związanych z zaburzeniami realizacji fonemów: 1) cechy specyficzne zaburzeń realizacji fonemów, które występują tylko u osób z rozszczepem; 2) cechy niespecyficzne zaburzeń realizacji fonemów, które mogą występować u osób z rozszczepem, ale mogą także wystąpić w innych typach dyslalii. Uwzględniając taką perspektywę – jedną z możliwych – do cech specyficznych dyslalii rozszczepowej należą:

  • specyficzne dla osób z rozszczepem zaburzenia realizacji fonemów:

  • w zakresie rezonansu, czyli dysrezonansowość:

  • dysoralność wynikająca z przetoki na podniebieniu twardym lub w przedsionku jamy ustnej,

  • w zakresie miejsca artykulacji, czyli dyslokacje:

  • dyslokacje poza jamą ustną,

  • występowanie bilokacji, czyli podwójnego miejsca artykulacji,

  • w zakresie udziału wiązadeł głosowych, czyli dyssonantyczność:

  • udźwięcznianie,

  • w zakresie objawów trudności działania obwodowego aparatu wymowy:

  • współruchy mimiczne twarzy, towarzyszące artykulacji,

  • mowa samogłoskowa;

  • niespecyficzne dla osób z rozszczepem zaburzenia realizacji fonemów:

  • w zakresie rezonansu, czyli dysrezonansowość:

  • dysoralność wynikająca z niewydolności podniebienno-gardłowej,

  • dysnazalność, czyli zaburzenia rezonansu nosowego, określane także jako nosowanie zamknięte,

  • w zakresie miejsca artykulacji, czyli dyslokacje:

  • dyslokacje w jamie ustnej (polegające na uprzednieniu, utylnieniu w jamie ustnej lub zmianach struktury miejsca artykulacji),

  • w zakresie sposobu artykulacji, czyli dysmodalność:

  • różne zmiany sposobu artykulacji, także tzw. słaba artykulacja spółgłosek ciśnieniowych, która może towarzyszyć artykulacji występującej u osób ze znacznym nosowaniem otwartym o etiologii innej niż rozszczep,

  • w zakresie udziału wiązadeł głosowych, czyli dyssonantyczność:

  • bezdźwięczność,

  • niepełna dźwięczność,

  • brak realizacji pojedynczych głosek.

W związku z przyjętą kategoryzacją zaburzeń w dyslalii rozszczepowej nosowanie otwarte wynikające z niewydolności podniebienno-gardłowej nie zostało zaliczone do cech specyficznych mowy rozszczepowej, ponieważ nosowanie otwarte może wystąpić w innych typach dyslalii, np. u osób z wrodzonym niedorozwojem podniebienia, u niektórych osób po usunięciu migdałka gardłowego, w niedowładzie podniebienia, w niedosłuchu itp.

Komentując dyslalię rozszczepową, można przyjąć inny punkt widzenia i wskazywać przyczyny zaburzeń realizacji fonemów występujące w tej grupie osób. Taka perspektywa skłania do refleksji, że obraz zaburzeń realizacji fonemów jest wypadkową różnych czynników patogennych, które tworzą dla każdej osoby charakterystyczne sprzężenia i kumulacje. Wśród przyczyn zaburzeń realizacji fonemów w przypadku rozszczepu należy wymienić następujące czynniki:

  • cechy jamy ustnej wraz z wargami i podniebieniem miękkim:

  • zaburzenia anatomiczno-czynnościowe wargi górnej i przedsionka,

  • zaburzenia anatomiczne podniebienia twardego, w tym zmiany architektury podniebienia, przetoki ustno-nosowe, zęby rosnące na podniebieniu twardym,

  • zaburzenia anatomiczno-czynnościowe podniebienia miękkiego, powodujące niewydolność podniebienno-gardłową (należy pamiętać, że oddzielenie jamy ustnej od nosowej za pomocą podniebienia miękkiego jest związane także z ruchomością ścian bocznych gardła, a wpływ na zwarcie ma także obecność przetok na podniebieniu twardym), która może być związana z przetokami na podniebieniu miękkim, z krótkim podniebieniem, brakiem lub zaburzeniami ruchomości podniebienia miękkiego itp.,

  • wady szczękowo-zgryzowe zmieniające przestrzeń dla pracy języka,

  • mała sprawność narządów mowy, co ma związek z przebiegiem przyjmowania pokarmów i picia oraz oddychania, a także stanem struktur objętych rozszczepem;

  • cechy jamy nosowej i gardła:

  • cechy budowy gardła, np. głębokie gardło,

  • zaburzenia drożności jamy nosowej, np. znaczne skrzywienie przegrody nosa, jednostronny brak drożności nosa,

  • przerost migdałka gardłowego,

  • przerost migdałków podniebiennych;

  • konstruowanie biomechanicznej bazy rozwoju mowy, począwszy od okresu prenatalnego:

  • wczesne doświadczenia rozwoju czynności prymarnych (czyli czynności biologicznych wcześniejszych niż mowa, takich jak oddychanie i przyjmowanie pokarmów oraz picie; ich podstawy kształtują się już w okresie prenatalnym), prowadzące do odmienności doświadczeń ruchowych i czuciowych konstytuujących ruchową bazę mowy;

  • współwystępujące zaburzenia układu oddechowego i fonacyjnego:

  • zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego i fonacyjnego, związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem całego powiązanego systemu oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnego, w którym zaburzenia na jednym poziomie mogą wpływać na pracę innych układów;

  • współwystępujący niedosłuch jako konsekwencja różnych przyczyn (np. dysfunkcja trąbek słuchowych, choroby uszu):

  • niedosłuch mający charakter okresowy lub stały, a ujawniający się u niektórych dzieci już we wczesnym okresie postnatalnym, a także późniejszym, najczęściej o charakterze przewodzeniowym, chociaż może być także odbiorczy;

  • inne przyczyny, np. brak terapii logopedycznej.

Literatura:

D. Pluta-Wojciechowska: Mowa rozszczepowa – termin metaforyczny czy dosłowny?, w druku.

D. Pluta-Wojciechowska: Podstawy patofonetyki mowy rozszczepowej. Dyslokacje, Bytom 2010.

D. Pluta-Wojciechowska: Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia, Kraków 2011.

M. Hortis-Dzierzbicka: Rozszczep wargi i podniebienia – problematyka mowy rozszczepowej, „Medycyna Wieku Rozwojowego” 1999, t. 3, nr 3, s. 369–375.

M. Hortis-Dzierzbicka: Mowa pacjenta z rozszczepem podniebienia. Szkice foniatryczno-logopedyczne, Warszawa 2005.