/AKCENT REMATYCZNY/
ang. sentence stress
Polega na wyróżnieniu wyrazu bądź grupy wyrazów w wypowiedzeniu za pomocą zmian wysokości głosu, jego intensywności i czasu trwania artykulacji, głównie samogłoski sylaby akcentowanej. Jest jedną z prozodycznych cech składniowych. Biorąc pod uwagę tę jego funkcję, określa się go mianem akcentu syntaktycznego. Akcent zdaniowy jest związany z aktualnym rozczłonkowaniem zdania. Jego główną funkcją jest porządkowanie tematyczno-rematycznej struktury wypowiedzenia poprzez sygnalizację rematu, czyli najważniejszej komunikacyjnie części wypowiedzenia zawierającej nową dla odbiorcy informację.
W sygnalizowaniu rematu biorą udział również: szyk zdania (położenie akcentu zdaniowego na przedostatniej sylabie wypowiedzenia w języku polskim jest neutralne, przesunięcie akcentu z tej pozycji jest uznawane za funkcjonalnie nacechowane, np. przeczytałam wczoraj bardzo ciekawą książkę / bardzo ciekawą książkę przeczytałam wczoraj), leksykalne wykładniki rematu (np. to, to właśnie, tylko itp.: prawidłowy rozwój muzyczny zapewnia tylko wartościowa muzyka), struktury intonacyjne (podwyższenie wysokości głosu w wyrazie lub grupie wyrazów będącymi novum) i pauzy (stosowane przed rematem lub po nim).
W języku mówionym sygnalizacja rematu odbywa się często dzięki wykorzystaniu wyłącznie czynników prozodycznych (zmiany wysokości głosu, jego natężenia, czasu trwania artykulacji oraz pauz). Pozwalają one na zaznaczenie rematu bez zmiany szyku zdania przy wykorzystaniu tej samej struktury gramatyczno-składniowej wypowiedzenia (np. Ania i Grześ idą do szkoły. Kto idzie do szkoły? Ania i Grześ idą do szkoły. Ania i kto? Ania i Grześ idą do szkoły. Co robią Ania i Grześ? Ania i Grześ idą do szkoły. Dokąd idą? Ania i Grześ idą do szkoły).
W polskiej tradycji językoznawczej zwykło się oddzielać obligatoryjny, pełniący wyłącznie funkcję informacyjną akcent zdaniowy od akcentu logicznego (uwydatniającego, różnicującego), służącego wartościowaniu zawartości semantycznej wypowiedzenia oraz od akcentu emocjonalnego (ekspresywnego), związanego z wyrażaniem przez mówcę emocji.
Obecnie tradycyjne koncepcje akcentu wyrazowego i zdaniowego coraz częściej są zastępowane przez kategorie akcentu potencjalnego i realnego. Według zwolenników tego stanowiska umożliwia to określenie związków elementów syntaktycznych i leksykalnych oraz fonetycznych i fonologicznych. Zgodnie z tym ujęciem akcent potencjalny traktuje się jako ewentualne miejsce występowania akcentu nuklearnego. Akcent nuklearny jest terminem używanym w fonologii generatywnej dla oznaczenia największej prominencji sylabowej we frazie. Fraza intonacyjna to jednostka intonacyjna obejmująca spójną strukturę składniową, w obrębie której można wyróżnić jeden ośrodek (ang. focus, nucleus, ictus). Ośrodek jest zlokalizowany w obrębie jednostki najważniejszej informacyjnie. Akcent realny oznacza zatem miejsce tonu nuklearnego we frazie intonacyjnej, wskazując zarazem najważniejszy wyraz lub najważniejszą grupę wyrazów we frazie.
Akcent potencjalny (tradycyjnie zwany leksykalnym) jest warunkowany regułami obowiązującymi w danym systemie językowym, realny zaś wiąże się z określoną realizacją wypowiedzi.
Zob. także: AKCENT, AKCENT EMOCJONALNY, AKCENT LOGICZNY, AKCENT RETORYCZNY, AKCENT SYMBOLICZNY
Literatura:
G. Demenko: Analiza cech suprasegmentalnych języka polskiego na potrzeby technologii mowy, Poznań 1999.
M. Dłuska: Prozodia języka polskiego, Warszawa 1976.
R. Laskowski: Akcent zdaniowy, [w:] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, s. 23.
B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław 1980.
M. Wiśniewski: Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Toruń 2001.
