ang. word-formation category, niem. Kategorie der Wortbildung, ros. cловоoбразовательная категория
łac. categoria (z grec. kategoria, kategoros ‘ujawniający publicznie, oskarżający’; słow-o-twór-czy – od słowo i tworzyć)
Jednostka systemu słowotwórczego, obejmująca grupę wyrazów podzielnych słowotwórczo (formacji słowotwórczych) o tym samym ogólnym znaczeniu strukturalnym (słowotwórczym), np. wyrazy malarz ‘ktoś, kto maluje’, biegacz ‘ktoś, kto biega’, wychowawca ‘ktoś, kto wychowuje’ mają wspólne, wynikające z budowy znaczenie ‘ktoś, kto coś robi’, w związku z czym zalicza się je do kategorii nazw wykonawców czynności. Inne przykładowe kategorie słowotwórcze rzeczownika to: nazwy narzędzi (środków czynności), czyli wyrazy o znaczeniu strukturalnym ‘coś, co służy do wykonania jakiejś czynności’ (np. wiertarka, pisak, liczydło), nazwy miejsc – o znaczeniu strukturalnym ‘miejsce, gdzie coś jest lub coś się dzieje’ (np. kwiaciarnia, pływalnia, trawnik), nazwy nosicieli cech – o znaczeniu strukturalnym ‘ktoś lub coś o jakiejś cesze’ (np. mędrzec, dowcipniś, pustak), nazwy czynności – o znaczeniu strukturalnym ‘to, że ktoś coś robi’ (np. czytanie, bieg, ucieczka), nazwy żeńskie – o znaczeniu strukturalnym ‘żeński odpowiednik nazwy męskiej’ (np. śpiewaczka, krawcowa, mistrzyni), nazwy zdrobniałe (deminutywne) – o znaczeniu strukturalnym ‘coś małego’ (np. domek, kluczyk, półeczka).
W ramach kategorii słowotwórczych wykorzystuje się różne formanty słowotwórcze. W związku z tym wyróżnia się tzw. typy słowotwórcze, czyli grupy wyrazów o znaczeniu strukturalnym i o tym samym formancie słowotwórczym, np. w obrębie nazw wykonawców czynności typy z afiksami -arz (np. piekarz, lekarz, kolejarz), -acz (np. badacz, zbieracz, podrywacz), -iciel/-yciel (np. myśliciel, marzyciel, nauczyciel).
Zarówno kategorie, jak i typy słowotwórcze mogą być produktywne lub nieproduktywne. Produktywne kategorie i typy słowotwórcze stanowią żywy wzorzec dla nowo powstających wyrazów. Przykładowo, produktywną kategorią słowotwórczą w języku polskim są nazwy narzędzi, a w ramach niej najbardziej produktywny jest typ z sufiksem -arka, toteż powstaje wiele nowych nazw narzędzi, a ich tworzenie najczęściej odbywa się z użyciem tego środka słowotwórczego, np. zmywarka, kopiarka, wkrętarka. Nieproduktywny w tej kategorii jest natomiast typ z przyrostkiem -iwo, występujący w wyrazie krzesiwo, toteż brakuje nowych nazw narzędzi tego typu. Spośród nieproduktywnych kategorii słowotwórczych rzeczownika można wymienić nazwy zbiorów (formacje słowotwórcze o znaczeniu strukturalnym ‘zbiór kogoś lub czegoś’, np. duchowieństwo, magnateria, listowie), nazwy męskie (‘męski odpowiednik nazwy żeńskiej’, np. gwiazdor, model, kaczor), nazwy istot młodych (‘istota młodsza niż nazwana wyrazem podstawowym’, np. kocię, bocianię, psiak) czy nazwy temporalne (‘czas, w którym coś jest lub coś się dzieje’, np. kwiecień, wrzesień, Popielec). W obrębie nieproduktywnych kategorii słowotwórczych nowe wyrazy powstają rzadko lub nie są w ogóle tworzone.
Zob. także: SŁOWOTWÓRSTWO, FORMANT SŁOWOTWÓRCZY, AFIKS
Literatura:
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.
R. Grzegorczykowa: Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, Warszawa 1982.
