ang. nonlinear phonology
Grupa teorii fonologicznych zakładających wielowymiarowość reprezentacji fonologicznych. W fonologiach nielinearnych przyjmuje się, że system fonologiczny jest zbudowany ze wzajemnie połączonych płaszczyzn, złożonych ze specyficznych, właściwych dla określonego poziomu elementarnych jednostek fonologicznych, które są autosegmentalne, czyli posiadające znaczną autonomię (reguły fonologiczne mogą dokonywać modyfikacji na jednej płaszczyźnie bez zmian w strukturze pozostałych płaszczyzn).
Różnice między teoriami linearnymi wynikają z odmiennego charakteru wskazywanych jednostek fonologicznych oraz samej liczby płaszczyzn reprezentacji fonologicznych. Najczęściej wyróżnianymi płaszczyznami są: poziom sylabiczny, poziom iloczasowy (zwany też szkieletem) i poziom melodyczny. Poziom sylabiczny ukazuje strukturę sylabiczną wyrazów. Do jego zadań należy grupowanie jednostek iloczasowych w elementy składowe sylaby. Jego wyodrębnienie konieczne jest ze względu na bardzo ważną rolę, jaką pełnią w systemach fonologicznych wielu języków sylaba i jej składniki. Szkielet (poziom iloczasowy) to ciąg pozycji reprezentujących odcinki czasowe potrzebne do realizacji pojedynczej głoski. Długość segmentów w przypadku krótkich dźwięków jest oznaczana poprzez jedną jednostkę iloczasową, w przypadku dźwięków długich – dwie. Jednostki iloczasowe są notyfikowane symbolem X w odniesieniu do samogłosek i spółgłosek lub, alternatywnie, symbolem C (spółgłoski) i V (samogłoski). Poprzez szkielet powiązane są elementy składające się na pozostałe płaszczyzny reprezentacji fonologicznych.
Poziom melodyczny (zwany też segmentalnym lub fonemicznym) ukazuje wiązki cech dystynktywnych. Ponadto, dla grupy języków tonalnych postulowane jest uwzględnienie dodatkowej płaszczyzny – poziomu tonów. Płaszczyzny są między sobą wzajemnie niezależne, autonomiczne, co może przejawiać się różną liczbą elementów składających się na dany poziom. Jednostki fonologiczne z różnych płaszczyzn są powiązane liniami asocjacyjnymi. Cechami wspólnymi, łączącymi fonologie nielinearne jest wielowymiarowość reprezentacji fonologicznych, ograniczona liczba jednostek fonologicznych ściśle przypisanych do określonej płaszczyzny oraz ograniczona liczba możliwych relacji fonologicznych zachodzących między jednostkami z różnych płaszczyzn.
Fonologie nielinearne rozwinęły się w opozycji do klasycznych strukturalistycznych teorii fonologicznych, w których reprezentacje fonologiczne mają charakter linearny i jednowymiarowy w postaci uporządkowanego ciągu podstawowych jednostek fonologicznych – fonemów. Dzięki nim możliwy jest opis zjawisk fonologicznych trudnych lub w ogóle niemożliwych do uchwycenia w fonologiach linearnych. Chodzi między innymi o takie zjawiska jak prozodia, akcent, harmonia wokaliczna, synharmonizm.
Do najbardziej znaczących fonologii nielinearnych zalicza się w pierwszej kolejności analizę prozodyczną, rozwijaną przez londyńską szkołę fonologiczną (dwupłaszczyznowy model oparty o dwa rodzaje jednostek fonologicznych – segmentalne jednostki fonematyczne i ponadsegmentalne prozodie), a także koncepcję „długich komponentów” Zelliga S. Harrisa (model oparty o ciągi segmentów, a nie pojedyncze segmenty), teorię fonologicznych cech dystynktywnych Romana Jakobsona, wczesne modele fonologii generatywnej, fonologię metryczną (model uwzględniający poziom metryczny charakteryzujący rytm i akcent w języku), fonologię moraiczną.
Zob. także: AKCENT, HARMONIA WOKALICZNA, FONOLOGIA AUTOSEGMENTALNA, PROZODIA
Literatura:
J.A. Goldsmith: Autosegmental and metrical phonology, Oxford 1990.
R. Laskowski: Fonologie nielinearne, [w]: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, s. 174–177.
J. Szpyra-Kozłowska: Wprowadzenie do współczesnej fonologii, Lublin 2002.
