Wada wymowy, która obejmuje odrębną klasę zjawisk logopedycznych, charakteryzujących się wspólnymi: przyczyną, mechanizmem, objawami, procedurą logopedycznego postępowania. Pierwszy człon nazwy – dyslalia – wyznacza zakres objawów (wadliwe dźwiękowe realizacje fonemów), drugi – ankyloglosyjna – wskazuje krótkie wędzidełko języka (łac. ankyloglossia) jako przyczynę wadliwych realizacji. Ze względu na lokalizację i rodzaj przyczyny (anatomiczna wada obwodowego aparatu wymowy) dyslalia ankyloglosyjna należy do pierwotnych zaburzeń wymowy (dyslalia pierwotna), co zarazem wyznacza procedurę logopedycznego postępowania – usprawnianie realizacji. W ramach tej procedury stosuje się – w zależności od poglądów na temat związku ankyloglosji z ruchomością języka – dwie odmienne strategie: w jednej (objawowej) wykorzystuje się w terapii stricte logopedyczne metody i techniki, w drugiej (przyczynowej) postępowanie logopedyczne łączy się z chirurgicznym leczeniem ankyloglosji (łac. frenotomia, frenectomia).
Ryc. 1. Stopniowa poprawa w unoszeniu szerokiego języka wysoko (za górne zęby) przy opuszczonej żuchwie u 19-letniego mężczyzny: przed frenotomią (a – szeroko, ale niżej lub b – wyżej, ale wąsko) i po frenotomii języka (pierwszej – c, d; drugiej – e, f; czwartej – g; piątej – h) Fot. Z. Wróblewski.
Częstość dyslalii ankyloglosyjnej zależy nie tylko od częstości występowania ankyloglosji, ale również od przekonania lekarzy o potrzebie jej (wczesnego) leczenia i efektów uzyskanych w leczeniu. W XX wieku chirurgiczne leczenie ankyloglosji, stosowane na świecie co najmniej od trzech tysięcy lat, uznano za niepotrzebne i nieskuteczne. W ostatnich latach potrzeba leczenia ankyloglosji jest znów dostrzegana, a publikowane (również w Internecie) przykłady (udokumentowanej fotograficznie, wideograficznie) poprawy ruchomości języka po zabiegach są dowodem ich skuteczności (współcześnie – w miejsce paznokcia, stosowanego w przeszłości – używa się m.in. nożyczek, skalpela, lasera). Z badań Barbary Ostapiuk (prowadzonych w latach 1995–2000), w których u 95 osób wykonano 152 frenotomie, wynika, że każde poziome przecięcie wędzidełka języka (nożyczkami, rzadziej skalpelem, w znieczuleniu miejscowym, bez zszywania rany po nacięciu) poprawia zakres ruchów języka, nierzadko jednak pełną swobodę języka uzyskuje się stopniowo, wykonując kolejny zabieg (ryc. 1). Warunkiem rzetelnej oceny zmian po zabiegu (pogorszenie, brak poprawy, nieznaczna, znaczna, pełna poprawa) jest zatem – oprócz jednoznacznych i jednakowych kryteriów oceny – dokumentacja obrazująca stan ruchomości języka przed zabiegiem. Przecinanie krótkiego wędzidełka języka u noworodka w połączeniu z kontrolą efektów leczenia w kolejnych latach wczesnego dzieciństwa pozwala zapobiec powstaniu dyslalii ankyloglosyjnej, eliminując dysfunkcję języka z czynności nieartykulacyjnych (ssanie mleka z piersi matki, jedzenie, połykanie) i przedartykulacyjnych (głużenie, gaworzenie), które poprzedzają artykulację i kształtują jej podstawę ruchową.
Z badań Barbary Ostapiuk wynika, że osoby z ankyloglosją wadliwie realizują wiele polskich fonemów spółgłoskowych, nie tylko /r/ (98%) i /š, ž, č, / (95%), ale również /ś, ź, ć, / (85%), // (74%), /ń/ (69%), /s, z, c, / (65%) – niezależnie od wieku oraz – zależnie od wieku – /l/ (91%, ale 100% do 4. roku życia, 96% powyżej 4. do 7. roku życia, 93% powyżej 7. do 14. roku życia, 58% po 14. roku życia) i /t, d, n/ (48%, ale 64% do 4. roku życia, 60% powyżej 4. do 7. roku życia, 30% po 7. roku życia) oraz – znacznie rzadziej (tylko do 7. roku życia) – /f, v/ (13%, ale 63% do 4. roku życia, 11% powyżej 4. do 7. roku życia) i /k, g, , / (tylko 6%, ale 45% do 4. roku życia), a między nieznacznie, średnio, znacznie wadliwymi dźwiękami oraz nieznaczną, średnią, znaczną ankyloglosją jest statystycznie istotna korelacja. U części osób z dyslalią ankyloglosyjną (szczególnie przed 7. rokiem życia) dźwięk może być gorszy niż nasilenie ankyloglosji albo (szczególnie po 7. roku życia) odwrotnie – lepszy (częściowe przezwyciężenie przeszkody w kompensacyjnych pozycjach i ruchach artykulacyjnych, wypracowanych z czasem spontanicznie lub w logopedycznej terapii).
Najlepsze efekty w terapii dyslalii ankyloglosyjnej uzyskują, niezależnie od wieku, osoby z zakończonym chirurgicznym leczeniem ankyloglosji – niektóre pożądane artykulacyjne pozycje i ruchy języka pojawiają się spontanicznie w nowych warunkach anatomicznych (ryc. 2), inne – zwłaszcza w przypadku głosek artykulacyjnie trudnych (dentalizowane, drżące) – wymagają zastosowania metod i technik logopedycznych (ryc. 3).
Ryc. 2. Realizacje fonemu /l/ w sekwencji /al/ u 12-letniej dziewczynki przed frenotomią (a, b) i po frenotomii języka (c) Fot. Z. Wróblewski.
Ryc. 3. Realizacje fonemu /š/ u 7-letniego chłopca przed frenotomią (a) i po frenotomii języka (b) Fot. Z .Wróblewski.
W ankyloglosji można tworzyć zrozumiałą mowę, ale uzyskanie wszystkich pożądanych efektów w realizacjach wszystkich fonemów nie jest możliwe. W zależności od fonemu, koartykulacyjnego sąsiedztwa, stopnia skrócenia wędzidełka, zastosowanych strategii kompensacyjnych powstają rozmaite nieprawidłowe kompozycje narządów, a mankamenty dotyczą nie tylko pozycji/ruchów języka, lecz również innych ruchomych narządów, które wspomagają język (np. unoszenie żuchwy, asymetria warg) lub go zastępują (np. wibracja języczka). Związki ankyloglosji z położeniem, ruchami i funkcją struktur krtaniowych (tworzenie dźwięczności), z doprzednim usytuowaniem języka i makroglosją w zespole Downa, z koordynacją oddechowo-fonacyjno-artykulacyjną (płynność mowy) wymagają oddzielnych badań.
Literatura:
S. Grabias: Teoria zaburzeń mowy. Perspektywy badań, typologie zaburzeń, procedury postępowania logopedycznego, [w:] Logopedia. Teoria zaburzeń mowy, red. S. Grabias, M. Kurkowski, Lublin 2012, s. 15–71.
B. Ostapiuk: Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 117–136.
B. Ostapiuk: Dyslalia. O krótkim wędzidełku języka, wadliwej wymowie i skuteczności terapii, Szczecin 2013.
B. Ostapiuk: Dyslalia. O badaniu jakości wymowy w logopedii, Szczecin 2013.
C. Fernando: Tongue Tie – from confusion to clarity, Sydney 1998.
