Występowanie wadliwych dźwięków w mówionych tekstach językowych, które – w przeciwieństwie do dyslalii wtórnej – nie mają związku z powstającym w wyniku wadliwego mechanizmu odbierania głosek (m.in. wada słuchu) lub przetwarzania ich w fonemy (m.in. zaburzenia słuchu fonemowego) nieprawidłowym „ufonemowieniem” głosek otoczenia językowego, prowadzącym do kształtowania niekompletnego systemu fonemów (dysfonemia). W dyslalii pierwotnej system klas głosek funkcjonalnie jednorodnych (fonemów) kształtuje się prawidłowo, lecz dźwiękowe realizacje („ugłoskowienia”) fonemów (od jednego do wielu) są wadliwe.
Nadrzędna zatem wydaje się konieczność odróżnienia realizacji fonemów: 1) normatywnych (kompetencja i realizacja są prawidłowe); 2) wadliwych ze względu na kompetencję (wadliwość realizacji jest wtórna wobec zaburzeń kompetencji); 3) wadliwych ze względu na realizację (wadliwość realizacji jest pierwotna wobec prawidłowej kompetencji).
Obie kategorie dyslalii w logopedycznych klasyfikacjach zaburzeń mowy nie są w ten sposób wyodrębniane, choć – pomijając zróżnicowanie nazw – mają w nich swoje miejsce, np. w klasyfikacji Stanisława Grabiasa (2012) dyslalia wtórna należy do kategorii „zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi”, a dyslalia pierwotna (jako dysglosja) do kategorii „zaburzenia mowy związane z niedostatecznym wykształceniem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach)”.
Obie kategorie dyslalii w logopedycznych klasyfikacjach zaburzeń mowy nie są w ten sposób wyodrębniane, choć – pomijając zróżnicowanie nazw – mają w nich swoje miejsce, np. w klasyfikacji Stanisława Grabiasa (2012) dyslalia wtórna należy do kategorii „zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi”, a dyslalia pierwotna (jako dysglosja) do kategorii „zaburzenia mowy związane z niedostatecznym wykształceniem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach)”.
Procedury logopedycznego postępowania w obu dyslaliach są odmienne – w dyslalii pierwotnej procedurą podstawową jest usprawnianie realizacji fonemów, w dyslalii wtórnej podstawową procedurą jest budowanie kompetencji fonemowej (usprawnianie realizacji jest procedurą wtórną). Podstawą różnicowania dyslalii pierwotnej z dyslalią wtórną jest badanie kompetencji fonemowej. O zróżnicowaniu strategii logopedycznego postępowania w ramach obu procedur decydują: możliwość ustalenia przyczyny (postępowanie objawowe/przyczynowe), umiejscowienie przyczyny (ośrodkowa/obwodowa), rodzaj przyczyny (czynnościowa/anatomiczna, np. rozszczep podniebienia, wada zgryzu, ankyloglosja). Skuteczność logopedycznego postępowania zależy nie tylko od trafnego wiązania objawów i przyczyn (diagnoza), od doboru technik i metod stricte logopedycznych oraz sumienności w ich stosowaniu (terapia), lecz również od możliwości leczenia (m.in. audiologicznego, ortodontycznego, chirurgicznego, laryngologicznego) przyczyny dyslalii i od efektów uzyskanych w leczeniu.
Literatura:
J. Baudouin de Courtenay: O języku polskim. Wybór prac, red. J. Basara, M. Szymczak, Warszawa 1984.
S. Grabias: Teoria zaburzeń mowy. Perspektywy badań, typologie zaburzeń, procedury postępowania logopedycznego, [w:]Logopedia. Teoria zaburzeń mowy, red. S. Grabias, M. Kurkowski, Lublin 2012, s. 15–71.
B. Ostapiuk: Dyslalia. O badaniu jakości wymowy w logopedii, Szczecin 2013.
B. Ostapiuk: Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 117–136.
B. Rocławski: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2005.
