ZDROBNIENIA

/DEMINUTIWUM, DEMINUTIVA, NAZWY DEMINUTYWNE/

ang. diminutives, niem. Diminutiven, fr. diminitifs, ros. уменьшительные

pol. zdrobni-enie (od zdrabniać; na wzór łac. deminutivum ‘zmniejszone’, deminuere ‘zmniejszyć’)

Jedna z żywych (produktywnych) w języku polskim kategorii słowotwórczych rzeczownika. To zbiór formacji słowotwórczych o wspólnym ogólnym znaczeniu strukturalnym ‘coś/ktoś małego/mały w stosunku do tego, który występuje w nazwie wyrazu podstawowego’, np. płotek ‘mały płot’, lampka ‘mała lampa’, kaczuszka ‘mała kaczka’, człowieczek ‘mały człowiek’.

Najczęściej używanym w polszczyźnie sposobem tworzenia zdrobnień jest dodanie sufiksu -ek (np. kwiatek, rowerek, zajączek), mającego żeński i nijaki wariant rodzajowy: -ka (np. szafka, główka, wstążeczka) i -ko (np. drzewko, autko, okienko). Równie produktywny jest typ zdrobnień z przyrostkiem -ik/-yk, np. szalik, samolocik, kluczyk. Inne sposoby zdrabniania nazw są w języku polskim rzadkie bądź wyjątkowe, jak użycie przyrostków -uszek/-uszka/-uszko (np. dzbanuszek, paczuszka, serduszko), -iszek (np. braciszek), -yczka (np. twarzyczka) czy -eczko (np. miasteczko).

Zdrobnienia mają bardzo często funkcję ekspresywną, czyli oprócz wskazywania na małe rozmiary czegoś lub kogoś mogą sygnalizować swoisty (zwykle pozytywny) stosunek mówiącego do obiektu, osoby bądź zwierzęcia, np. kotek to nie tylko ‘mały kot’, ale też ‘miły, sympatyczny, ładny kot’. Niekiedy funkcja ekspresywna całkowicie wypiera funkcję zdrabniającą, np. obiadek to zwykle ‘pozytywnie oceniany obiad’, roczek to ‘ciepło wspominany bądź dobrze się zapowiadający rok’, a duszyczka – ‘gdy mówimy z sympatią o duszy’.

Zdrobnienia w funkcji ekspresywnej są jedną z cech mowy małych dzieci, a także mowy osób dorosłych kierowanej do dzieci (zwłaszcza do niemowląt).

Literatura:

Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.

H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.

R. Grzegorczykowa: Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, Warszawa 1982.

E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.