/SPÓŁGŁOSKI WIBRACYJNE, WIBRANTY/
ang. trill consonant
Jedyna grupa głosek realizowanych z wykorzystaniem ponadkrtaniowych drgań narządów artykulacyjnych (języka, języczka lub warg). Wspólną cechą wszystkich tego typu dźwięków, pomimo istniejących różnic artykulacyjnych, jest towarzyszący im percepcyjny efekt drżenia, wibracji. Obecność spółgłosek drżących jest notowana w 76% języków świata.
Artykulacja spółgłosek drżących przebiega w kilku etapach:
- Luźne, nienapięte artykulatory zbliżają się do siebie, za wytworzonym zwarciem wzrasta ciśnienie powietrza.
- Gdy ciśnienie zgromadzonego powietrza osiągnie wystarczająco wysoką wartość, powoduje rozwarcie artykulatorów.
- Pasaż ulega otwarciu i ciśnienie powietrza wyrównuje się.
- Na skutek bezwładności artykulatory ponownie zbliżają się do siebie i cykl się powtarza.
Opisana artykulacja rzadko obejmuje więcej niż dwa lub trzy następujące po sobie cykle, powtarzające się zazwyczaj z częstotliwością pomiędzy 26 a 32 Hz. Wibracja narządu mowy następuje w wyniku tłoczonego z płuc prądu powietrza, a zatem wykonany przez narząd mowy ruch jest bierny (artykulacja wymaga inicjacji płucnej i egresji).
Najpopularniejsze w językach świata spółgłoski drżące to te o dziąsłowym i języczkowym miejscu artykulacji. W przypadku spółgłosek dziąsłowych aktywny artykulator – czubek lub przednia część języka (w językach świata częściej występują spółgłoski drżące apikalne niż laminalne) – uderza o artykulator pasywny – wałek dziąsłowy. Język styka się z dziąsłami w sposób periodyczny, tworząc serię szybkich zwarć i rozwarć, a strumień powietrza przepływa swobodnie nad całym językiem lub wzdłuż jego środkowej części. Opisywany dźwięk występuje w języku polskim, realizowany jest z udziałem czubka języka i oznaczany symbolem [r] (w języku polskim fonem /r/ w niektórych kontekstach lub w szybkiej wymowie jest również realizowany jako spółgłoska drżąca uderzeniowa [ɾ]). Spółgłoski drżące o języczkowym miejscu artykulacji realizowane są dzięki wibracjom języczka stykającego się z tylną częścią grzbietu języka. Dźwięk taki występuje między innymi w języku niderlandzkim i zapisywany jest za pomocą symbolu [ʀ], na przykład w wyrazie duży [ɣʀot]. IPA, oprócz wymienionych spółgłosek, wyróżnia jeszcze spółgłoski drżące wytwarzane przy udziale wibracji obu warg, oznaczane za pomocą symbolu [ʙ]. Występują one na przykład w systemach fonologicznych języków kele i titan w Papui-Nowej Gwinei.
Możliwa jest realizacja drgań również w innych miejscach artykulacji, np. językowo-wargowe [r̼] czy międzyzębowe [r̪͆], ale spółgłoski takie występują wyłącznie w przypadkach zaburzeń mowy, a nie w systemach fonologicznych języków świata. Symbole służące ich zapisowi zostały zaproponowane przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyki Klinicznej i Lingwistyki jako rozszerzenia do znaków Międzynarodowego Alfabetu Fonetycznego (ang. ExtIPA – Extensions to the IPA).
Literatura:
Handbook of the International Phonetic Association. A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet, Cambridge 1999.
J. Laver: Principles of phonetics, Cambridge 1994.
P. Łobacz: The Polish rhotic, „Speech and Language Technology” 2000, Vol. 4, s. 85–102.
I. Maddieson: Patterns of sounds, Cambridge 1984.
A. Trochymiuk, R. Święciński: Symbole podstawowej transkrypcji Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego (IPA) i jej rozszerzenia (ExtIPA), „Audiofonologia” 2004, t. 25, s. 97–114.