MIĘDZYNARODOWY ALFABET FONETYCZNY

/ALFABET FONETYCZNY (MIĘDZYNARODOWY), IPA/

ang. International Phonetic Alphabet

Uniwersalny, mający zastosowanie we wszystkich językach świata, zestaw symboli fonetycznych służący zapisowi wymowy. Podstawowe znaki międzynarodowej transkrypcji fonetycznej (IPA – International Phonetic Alphabet) zostały opracowane przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne (IPA – International Phonetic Association). Znajomość poszczególnych symboli i znaków diakrytycznych oraz odpowiadających im ustawień artykulacyjnych daje możliwość zapisu artykulacji głosek dowolnego języka. Dźwięki będące normą w jednym języku (np. uwularna spółgłoska [ʀ] występująca w języku francuskim) mogą być uznawane za realizację patologiczną w innym (np. w języku polskim), stąd też wybrane symbole podstawowe IPA mogą być wykorzystywane również do transkrypcji artykulacji wadliwych. Standardowe symbole IPA wyrażają głoski pojawiające się naturalnie w językach świata i niejednokrotnie nie wystarczają do ilustracji wszystkich dźwięków, które mogą być wyartykułowane przez ludzki aparat mowy. Stanowi to ograniczenie w zapisie mowy zaburzonej, w której pojawiają się dźwięki nie stanowiące elementów inwentarzy fonetycznych. Z myślą o uzupełnieniu tego rodzaju luk i umożliwieniu pełniejszego i bardziej dokładnego graficznego odzwierciedlenia wymowy, Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyki Klinicznej i Lingwistyki (International Clinical Phonetics and Linguistics Association) stworzyło zestaw znaków ExtIPA (ang. Extensions to the Inernational Phonetic Alphabet), czyli rozszerzenia do międzynarodowego alfabetu fonetycznego). Zdarza się, że niektóre znaki ExtIPA, zwłaszcza diakrytyki, bywają wykorzystywane w transkrypcji wymowy zgodnej z normą w niektórych językach. Ponadto w transkrypcji mowy zaburzonej przydatne są symbole odnoszące się do jakości głosu (VoQS – Voice Quality Symbols) uwzględniające mechanizmy przepływu prądu powietrza, typy fonacji czy ustawienia ponadkrtaniowe.

Symbole międzynarodowego alfabetu fonetycznego służące zapisowi samogłosek zaprezentowane są w oparciu o czworobok samogłoskowy, umowny schemat ilustrujący ich artykulację, opracowany na początku XX wieku przez angielskiego fonetyka Daniela Jonesa. Kryteria klasyfikacyjne samogłosek uwidocznione na czworoboku samogłoskowym to (por. Ryc. 1): ruchy języka w płaszczyźnie poziomej (i związany z tym podział na samogłoski przednie – ang. Front, środkowe – ang. Central i tylne – ang. Back), ruchy języka w płaszczyźnie pionowej (i wyróżniane w oparciu o to kryterium samogłoski wysokie, średnie i niskie), wielkość szczeliny wargowej (i wyodrębniające się w ten sposób samogłoski przymknięte – ang. Close, półprzymknięte – ang. Close-mid, półotwarte – ang. Open-mid i otwarte – ang. Open) oraz kształt warg (i podział na samogłoski zaokrąglone i niezaokrąglone – jeżeli samogłoski przedstawione na czworoboku samogłoskowym występują w parach to symbol znajdujący się po prawej stronie odnosi się do samogłoski zaokrąglonej).

Ryc. 1.  Czworobok samogłoskowy. Źródło: IPA 1999.

Zamieszczony poniżej schemat przedstawia symbole odnoszące się do samogłosek polskich:

Ryc. 2.  Samogłoski polskie przedstawione na planie czworoboku. Źródło: Jassem 2003, s 105.

IPA prezentuje podział spółgłosek ze względu na mechanizm wywoływania przepływu powietrza podczas artykulacji. Dwie główne tabele spółgłoskowe prezentują dźwięki z mechanizmem płucnym oraz dźwięki z mechanizmem innym niż płucny. W trzeciej tabeli zostały umieszczone spółgłoski nie przystające do systemu w jakim zostały opracowane tabele główne.

Symbole spółgłosek, których artykulacji towarzyszy strumień powietrza wydychany z płuc, zawarte są w głównej tabeli IPA i zostały przedstawione w zależności od dwóch czynników: miejsca artykulacji i stopnia otwarcia (zob. Tabela 1).

Tabela 1.  Symbole spółgłosek wymawianych z płucnym mechanizmem prądu przepływu powietrza. Źródło: opracowanie własne na podstawie IPA 1999.

Symbole spółgłosek zatwierdzone przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne do transkrypcji języka polskiego przedstawiono poniżej (zob. Tabela 2).

Tabela 2.  Symbole spółgłosek języka polskiego. Źródło: opracowanie własne na podstawie Jassem 2003.

Wyniki najnowszych badań z zakresu fonetyki eksperymentalnej skłaniają wielu badaczy do zapisu polskich spółgłosek zadziąsłowych szczelinowych i zwarto-szczelinowych za pomocą symboli odpowiadających dźwiękom retrofleksyjnym [ʂ ʐ ʈ͡ʂ ɖ͡ʐ].

Literatura:

M.J. Ball, J.H. Esling, C.B. Dickson: The VoQS system for the transcription of voice quality, „Journal of the International Phonetic Association” 1995, Vol. 25 (2), s. 71–80.

M. Duckworth et al.: Extensions to the International Phonetic Alphabet for the transcription of atypical speech, „Clinical Linguistics and Phonetics” 1990, Vol. 4, s. 273–280.

Handbook of the International Phonetic Association. A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet, Cambridge 1999.

W. Jassem: Illustration of the IPA: Polish, „Journal of the International Phonetic Association” 2003, Vol. 33 (1), s. 103–107.

A. Trochymiuk, R. Święciński: Symbole podstawowej transkrypcji Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego (IPA) i jej rozszerzenia (ExtIPA), „Audiofonologia” 2004, t. 25, s. 97–114.