1. Wyniki badań
1. Wyniki badań
Lista wyrazowa zarejestrowana podczas badania, obejmowała wyrazy Leszek, leżak, leczy i gadżet zawierające badane spółgłoski [ʂ], [ʐ], [ʈʂ] i [ɖʐ] w kontekście samogłoskowym. Na podstawie analizy akustycznej materiału dźwiękowego zapisanego przez artykulograf przeprowadzono segmentację wymówień i wydzielono z zapisu artykulograficznego odpowiadające poszczególnym segmentom sekwencje próbek (częstotliwość próbkowania wynosiła 1 pomiar co 5ms). Następnie wykonano wykresy ilustrujące położenie sensorów w rzucie bocznym podczas artykulacji badanych wyrazów względem obrysu podniebienia (patrz Ryc. 1).
Ryc. 1. Ruchy narządów mowy podczas wymówienia wyrazu Leszek przez osobę z wymową wadliwą.
Rysunek 1 przedstawia przykładowy wykres otrzymany dla wymówienia wyrazu Leszek. Oś pionowa odnosi się do położenia w wymiarze góra-dół, a oś pozioma w wymiarze przód-tył (przód jest z lewej strony wykresu). Jednostki skali podane są w milimetrach, a osie przecinają się w centrum sześcianu artykulogafu (należy pamiętać, że badane osoby nie były statyczne i przemieszczały się w obrębie sześcianu, a podane tu wartości są wynikiem obliczeń normalizacyjnych ekstrahujących ruchy artykulatorów z nagrań zawierających również ruchy głowy). Analizując rysunek można zauważyć, że zapis ruchu sensora rejestrującego pracę tylnej części języka przecina obrys podniebienia. Nie jest to błąd pomiarowy. Przecięcia owe wynikają z faktu, iż podczas wykonywania obrysu badane osoby oddychały przez nos, opuszczając podniebienie miękkie. Ponadto porównując ogólne ułożenie atrykulatorów i obrysu podniebienia u obu mówców można zauważyć, iż głowa osoby z wymową normatywną jest skierowana przodem bardziej ku górze, co związane było z odchylaniem jej do tyłu podczas mówienia. Ruchy te, razem z innymi ustawieniami głowy podczas badania, zostały uwzględnione przez oprogramowanie obliczeniowe w trakcie procesu normalizacyjnego. Ruchy poszczególnych sensorów przedstawionych na Ryc. 5 przebiegają w wielu kierunkach podczas artykulacji całego wyrazu, a ich trajektorie często nakładają się, co zamazuje dokładny obraz; dlatego dalszej analizie poddano przebiegi pracy sensorów uzyskane dla segmentów będących przedmiotem opisu. W tym przypadku były to śródwyrazowe segmenty spółgłoskowe. Poniższa część prezentuje analizę relewantnych segmentów.
2. Wyrazy 'Leszek' i 'leżak'
Ryc. 1. Spółgłoska [ʂ] i jej wokaliczny kontekst w wymowie normatywnej (wyraz – Leszek).
Ryc. 2. Spółgłoska [ʐ] i jej wokaliczny kontekst w wymowie normatywnej (wyraz – leżak).
Jak pokazują Ryc. 1 i 2, podczas normatywnej wymowy spółgłosek [ʂ] i [ʐ] żuchwa jest uniesiona wyżej niż w przypadku artykulacji samogłoskowych, a wargi wysuwają się do przodu, co wskazuje na to, iż dźwięki te wymówiono z zaokrąglonymi wargami. Czubek języka jest wzniesiony ku górze i tworzy szczelinę z obszarem zadziąsłowym. Jest to artykulacja apikalna. Masa języka będąca za miejscem zwarcia znajduje się niżej od głównego artykulatora – czubka języka. Wynika z tego, że podczas realizacji tych segmentów za czubkiem tworzy się łyżeczkowate zagłębienie. Potwierdzają to wyizolowane przebiegi artykulacyjne głosek przedstawione na Rysunkach 3 i 4. Widać tu, że sensory umieszczone na środku języka znajdują się poniżej linii prostej łączącej pozostałe dwa sensory przytwierdzone do osi języka (dane otrzymane z analizy tych wyrazów pokazują jak dalece antycypacyjne mogą być procesy koartykulacyjne; w wyrazie Leszek, na przykład, tył języka przez całą długość trwania spółgłoski [ʂ] wznosi się, aby po realizacji samogłoski [ɛ] utworzyć zwarcie welarne do segmentu [k]). Można również zaobserwować, że podczas realizacji [ʂ] i [ʐ] mięśnie podłużne języka są bardziej skurczone, niż podczas artykulacji sąsiadujących samogłosek. Jest to ewidentne, gdy prześledzi się i porówna jego długość w końcowej fazie drugiej samogłoski, tuż przed utworzeniem zwarcia do [k], gdzie język jest zdecydowanie dłuższy.
Rysunek 3 demonstruje też fakt, iż podczas artykulacji głoski szumowej [ʂ] czubek języka nie jest unieruchomiony w jednym miejscu, a przemieszcza się w okolicy zadziąsłowej. Natomiast podczas wymowy spółgłoski [ʐ] czubek zachowywał się bardziej stabilnie (por. Ryc. 4).
Ryc. 3. Spółgłoska [ʂ] wyizolowana z kontekstu samogłoskowego w wymowie normatywnej (wyraz – Leszek).
Ryc. 4. Spółgłoska [ʐ] wyizolowana z kontekstu samogłoskowego w wymowie normatywnej (wyraz – leżak).
W oparciu o przedstawione wyżej wykresy ilustrujące trajektorie ruchów poszczególnych sensorów opracowano również przekroje artykulacyjne analizowanych dźwięków. Uzyskano w ten sposób schematy, które w przejrzysty sposób ilustrują ułożenie narządów mowy w środkowej części badanych segmentów spółgłoskowych. Poniżej zamieszczono wspólny przekrój artykulacyjny dla spółgłosek [ʂ], [ʐ].
Ryc. 5. Przekrój artykulacyjny spółgłosek [ʂ], [ʐ] w wymowie normatywnej (wyrazy Leszek, leżak).
3. Wyrazy 'leczy' i 'gadżet'
Realizacja spółgłosek zwarto-trących [ʈʂ] i [ɖʐ] i ich kontekstu wokalicznego w wymowie normatywnej przedstawione są na Ryc. 1 i 2. Analiza wykazała podobny stopień przymknięcia żuchwy jak w samogłosce [ɨ] w wyrazie leczy. Wargi podczas fazy zwarcia zaczynają lekko wysuwać się do przodu, co wskazuje na ich zaokrąglenie, a gest ten osiąga swój cel podczas fazy szumowej. Wysunięcie to (szczególnie górnej wargi) jest słabsze w przypadku dźwięku [ɖʐ]. Podobnie jak w przypadku spółgłosek trących [ʂ] i [ʐ], mamy tu do czynienia z artykulacją apikalną, gdyż głównym artykulatorem jest czubek języka. Język również przyjął retrofleksyjny kształt z wgłębieniem za obszarem zwarcia.
Ryc. 1. Spółgłoska [ʈʂ] i jej wokaliczny kontekst w wymowie normatywnej (wyraz – leczy).
Ryc. 2. Spółgłoska [ɖʐ] i jej wokaliczny kontekst w wymowie normatywnej (wyraz – gadżet).
Na Rysunkach 3 i 4, które przedstawiają ruchy artykulacyjne podczas realizacji spółgłosek bez sąsiadujących samogłosek, można prześledzić mechanizm uwolnienia zwarć. Jak widać, zwarcia uformowano zadziąsłowo. Przesunięcie czubka języka wzdłuż dziąseł ku przodowi jamy ustnej powoduje uwolnienie blokady powietrza i powstaje szum, co odzwierciedlone zostało w obrazie akustycznym tych artykulacji. Podczas tego przemieszczania, środek i tył języka unoszą się a masa języka przybiera mniej retrofleksyjną i skurczoną formę. W trakcie fazy szumowej środek i tył języka pozostawały statyczne.
Ryc. 3. Spółgłoska [ʈʂ] wyizolowana z kontekstu samogłoskowego w wymowie normatywnej (wyraz – leczy).
Ryc. 4. Spółgłoska [ɖʐ] wyizolowana z kontekstu samogłoskowego w wymowie normatywnej (wyraz – gadżet).
Ryc. 5 poniżej przedstawia wspólny przekrój artykulacyjny dla spółgłosek [ʈʂ], [ɖʐ] w wymowie normatywnej. Jaśniejszą linią zaznaczono położenie ruchomych artykulatorów podczas fazy zwarcia, ciemniejsza linia odnosi się do fazy szumowej.
Ryc. 5. Przekrój artykulacyjny spółgłosek [ʈʂ], [ɖʐ] w wymowie normatywnej (wyrazy – leczy, gadżet).