W najnowszych badaniach dominuje pogląd, iż na rozwój komunikacji międzyludzkiej wywierają wpływ przede wszystkim takie czynniki, jak:
- ogólny rozwój jednostki (intelektualny, emocjonalny, społeczny);
- jej możliwości poznawcze i jej własna aktywność;
- wpływ najbliższego otoczenia.
W przypadku dzieci z zespołem Downa nieprawidłowości mogące wystąpić w obrębie każdego z powyższych czynników skutkują opóźnieniem w rozwoju mowy oraz zaburzeniami w komunikacji językowej. U dzieci tej grupy obserwuje się niepełnosprawność intelektualną różnego stopnia oraz specyficzny profil poziomu rozwoju i przebiegu procesów poznawczych (Zasępa 2008). Stwierdza się także swoistą budowę oraz funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego (m.in. niedorozwój płatów czołowych, pnia mózgu i móżdżku, słabe zróżnicowanie zakrętów i bruzd kory mózgowej, jej ścienienie, zwolnione tempo mielinizacji szlaków piramidowych). Patologią w zakresie struktury i funkcji mózgu tłumaczy znaczne opóźnienie i zaburzenie wzorców w motoryce spontanicznej, upośledzoną koordynację ruchową i przetrwałe odruchy pierwotne (często do końca pierwszego roku życia). Dodatkowym problemem pogłębiającym trudności rozwojowe jest wolniejsze kształtowanie się pamięci krótkotrwałej.
Zasadniczy wpływ na rozwój możliwości werbalnych mają notowane w tej grupie zaburzenia zmysłów, w tym szczególnie słuchu (występują u od 38% do 78% dzieci z ZD) i wzroku (diagnozowane u większości dzieci z ZD - 60-69%, przy czym liczba dysfunkcji rośnie wraz z wiekiem. Najczęściej są to wady refrakcji, zez i oczopląs). Istotne dla przebiegu i jakości komunikacji są nieprawidłowości w uwarunkowaniach anatomicznych i strukturalnych, widoczne również w obszarze ustno-twarzowym. Wielu autorów za jeden z podstawowych czynników rzutujących na przebieg rozwoju mowy uważa hipotonię (Kaczmarek 2008). Obniżone napięcie mięśniowe spowalnia rozwój psychomotorycznych dziecka i w sposób bezpośredni upośledza funkcjonowanie aparatu artykulacyjnego (wiotki język, hipotoniczne wargi, mięśnie twarzy), utrudniając prawidłowe ssanie i połykanie oraz negatywnie wpływając na budowę układu stomatognatycznego. Obniżone napięcie mięśniowe w obrębie mięśni oddechowych i fonacyjnych utrudnia przy tym swobodne wytwarzanie dźwięków mowy. Proces oddychania zdaniem wielu autorów (Kaczan 2006; Regner 2008) zaburza hyperlordoza szyjna i kifoza piersiowa, charakterystyczna dla dzieci z zespołem Downa. Obserwowana u wielu tendencja do oddychania torem ustnym wynika z wielu przyczyn, m.in. anatomicznych, np. z niedorozwoju zatok i przewodów nosowych, powiększonych gruczołów chłonnych i migdałków oraz trzecim migdałkiem. Utrwalana jest w wyniku częstych infekcji górnych dróg oddechowych.
Spowolnienie rozwoju mowy i późniejsze problemy artykulacyjne wynikają także z wad i anomalii w budowie głowy (małogłowie, spłaszczenie głowy, skrócenie kanałów słuchowo-oddechowych, wady budowy ucha, małe kości szczęki, słabo wykształcone zatoki oboczne nosa, które łatwo ulegają zablokowaniu). Charakteryzując zaburzenia ustno-twarzowych notowane w tej grupie zwraca się uwagę na nieprawidłowości w obrębie środkowej części twarzy (m.in. niedorozwój 1/3 twarzoczaszki: mały, płaski nos, szczęka hipoplastyczna, wąskie nozdrza tylne, cienka i mało aktywna warga górna), w części dolnej (hipotonia mięśni ust, usta otwarte, z wywiniętą wargą dolną, żuchwa przesunięta z powodu hipotonii mięśni skroniowych i żwaczy oraz mięśni języka w dół i do przodu) oraz w jamie ustnej (wiotki język wysunięty do wargi dolnej, liczne anomalie zębowe, wąskie, często nadmiernie wysklepione podniebienie twarde, podniebienie miękkie hipotoniczne i niewydolne). Zwraca się także uwagę na różnice w usytuowaniu krtani (zbyt wysokie) oraz w budowie i funkcjonowaniu strun głosowych.
Biorąc pod uwagę wielość czynników, które zaburzają bazę, na której kształtują się możliwości językowe dziecka z Downa, podkreśla się, iż opóźnienia w rozwoju mowy i jej późniejsze zaburzenia są na ogół poważniejsze, niż można byłoby przewidzieć na podstawie ogólnego rozwoju poznawczego dziecka. Trudno jest przewidzieć, jaki poziom możliwości komunikacyjnych osiągnie dziecko, gdyż zależne jest to od wielu czynników (m.in. rozwój intelektualny, ogólny stan zdrowia, wpływ środowiska). Zdarza się, że wypowiedzi są niezrozumiałe nawet dla najbliższych, sprowadzone do elementów prozodycznych. W innych przypadkach osoba z zespołem Downa formułuje wypowiedzi niewiele różniące się od wypowiedzi rówieśników. Trudności w rozumieniu wypowiedzi osób z tym zespołem zaburzeń wynikają przede wszystkim z zaburzeń artykulacji, fonacji (głos chrypliwy, dysfonia, załamania głosu) oraz zaburzeń płynności mowy.
Literatura:
Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju u dzieci z chorobami genetycznymi, red. T. Kaczan, R. Śmigiel, Kraków 2012.
Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka, red. B.B. Kaczmarek, Kraków 2008.
E.M. Minczakiewicz: Zespół Downa, Gdańsk 2010.
E. Zasępa: Psychospołeczne funkcjonowanie osób z zespołem Downa, Kraków 2008.
