/TRISOMIA 21/
ang. Down’s Syndrome
Jedno z najlepiej poznanych zaburzeń genetycznych i najczęstsza aberracja ludzkich chromosomów autosomalnych. Pierwszy opis przypadku dziecka z cechami wskazującymi na to zaburzenie genetyczne przedstawił w 1938 roku Jean-Étienne Dominique Esquirol. W 1866 roku szersze opracowanie, oparte na obserwacjach grupy pensjonariuszy zakładu dla umysłowo chorych, przedłożył angielski lekarz, specjalizujący się w pracy z osobami z upośledzeniem umysłowym i chorobami psychicznymi, John Langdon Down. Przyczynę zespołu zaburzeń odkryto w 1959 roku dzięki badaniom francuskiego lekarza genetyka Jerome’a Lejeune’a.
Częstość występowania zespołu Downa wynosi 1 przypadek na 600-700 noworodków. Około 20% dzieci z tym zespołem rodzi się martwych, blisko 60% ciąż ulega samoistnemu poronieniu we wczesnych etapach. Nie stwierdzono zależności między częstością występowania a kolorem skóry, rasą, klimatem, kulturą czy warunkami socjalnymi rodziny.
Bezpośrednią przyczyną powstania tego zespołu zaburzeń jest nadmiar materiału genetycznego, spowodowany obecnością dodatkowego całego lub fragmentu chromosomu 21 pary, zawierającego tzw. region krytyczny. Istnieją trzy mechanizmy wywołujące tę nieprawidłowość: trisomia prosta, trisomia translokacyjna oraz mozaicyzm. Trisomia prosta jest spotykana najczęściej i dotyczy około 90-95% populacji osób z zespołem Downa. Dochodzi do niej w wyniku nie rozdzielenia chromosomów (nondysjunkcja) w czasie podziału mejotycznego (tworzenia się komórek rozrodczych), w wyniku czego nowo utworzona komórka jajowa bądź plemnik zawierają nie 23, a 24 chromosomy. Utworzona w wyniku zapłodnienia zygota zawiera 47 chromosomów, w tym 3 chromosomy pary 21. Aberracja ta powstaje przypadkowo w komórkach rozrodczych zdrowych rodziców. Nie notuje się w tych przypadkach podwyższonego ryzyka poczęcia kolejnego dziecka z zespołem Downa, ma ona bowiem charakter sporadyczny i niedziedziczny. Ryzyko urodzenia dziecka z zespołem Downa w postaci prostej trisomii rośnie wraz z wiekiem rodziców.
Translokacja notowana jest u około 5-6% osób z zespołem Downa. Mechanizm ten polega na przeniesieniu fragmentu jednego chromosomu na inny. Może powstać wówczas, gdy dodatkowy chromosom 21 połączy się z innym chromosomem (pary 13., 14., 15. lub 22. pary) lub połączony chromosom odziedziczony został po jednym z rodziców, będących nosicielem translokacji chromosomowej zrównoważonej, możliwej u osoby zdrowej. Zaburzenie, do którego doszło w taki sposób, może być więc uwarunkowane genetycznie bądź występować sporadycznie. Konieczne jest tu wykonanie badań cytogenetycznych. W przypadku translokacji de novo (jednorazowej) ryzyko urodzenia kolejnego dziecka z zespołem Downa jest populacyjne (według innych o 1% wyższe), przy translokacji notowanej u jednego z rodziców – ryzyko jest znacznie wyższe. Wiek rodziców nie jest tu czynnikiem związanym ze wzrostem częstości występowania zespołu Downa.
Mozaicyzm (mozaikowatość) występuję u 2-3% populacji osób z zespołem Downa. U osób tych tylko część komórek ma dodatkowy chromosom 21. Do utworzenia kilku linii komórkowych o różnych kariotypach dochodzi w wyniku nondysjunkcji chromosomów, mającej miejsce podczas podziałów mejotycznych lub mitotycznych gamet. Zmiana ta ma charakter sporadyczny, jej ryzyko wzrasta, tak jak w przypadku prostej trisomii, wraz z wiekiem rodziców. Dla postaci tej charakterystyczne jest mniejsze nasilenie fenotypowych cech dymorficznych.
Do cech fenotypowych zespołu Downa zalicza się: krótkogłowie /brachycephalia/, płaską twarz, skośne ustawienie szpar powiekowych, plamki Brushfielda na tęczówkach, fałd nakątny, hiperteloryzm, płaska nasada nosa, duży geograficzny język, dysplastyczne uszy, krótka szyja, fałd skórny na karku, krótkie i szerokie dłonie z poprzeczną bruzdą, bruzda palucha, niski wzrost, obniżone napięcie mięśniowe. U osób z zespołem Downa stwierdza się także szereg wad i chorób towarzyszących. Wśród nich wymienia się: wady serca (np. ubytek międzyprzedsionkowy), wady przewodu pokarmowego (np. niedrożność dwunastnicy), niedoczynność tarczycy, zaćmę, niedosłuch, podwyższone ryzyko wystąpienia białaczki, padaczkę.
Rozwój psychoruchowy dziecka z zespołem Downa jest opóźniony. Możliwości intelektualne kształtują się na różnym poziomie – większość dzieci cechuje niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym i lekkim. Uważa się, iż zespół Downa jest najczęstszą przyczyną niepełnosprawności intelektualnej uwarunkowanej genetycznie.
Literatura:
T. Kaczan, R. Śmigiel: Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa, [w:] Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju u dzieci z chorobami genetycznymi, red. T. Kaczan, R. Śmigiel, Kraków 2012, s. 35–62.
A. Kruczek, J.J. Pietrzyk: Aberracje chromosomowe, [w:] Wybrane zagadnienia z pediatrii, t. 2, red. J.J. Pietrzyk, Kraków 2004, s. 413–429.
J.J. Pietrzyk: Rola pediatry pierwszego kontaktu w opiece nad dzieckiem przewlekle chorym – zespół Downa, [w:] Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka, red. B.B. Kaczmarek, Kraków 2008, s. 63–76.
L. Sadowska, M. Mysłek-Prucnal, A. Gruna-Ożarowska: Medyczne podstawy zaburzeń struktury i funkcji u dzieci z zespołem Downa, [w:] Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka, red. B.B. Kaczmarek, Kraków 2008, s. 37–62.
