/DZIECIĘCA ŚWIADOMOŚĆ JĘZYKOWA, DZIECIĘCA ŚWIADOMOŚĆ JĘZYKA/
ang. linguistic awareness, language awareness, niem. Sprachbewusstein, ros. языковоe сознание
Pojęcie rozumiane wieloznacznie. Temat licznych dyskusji toczących się na gruncie różnych dyscyplin naukowych.
Świadomość językowa dziecka najczęściej definiowane jest jako zdolność do zdawania sobie przez dziecko sprawy z tego, czym język jest, jak jest zbudowany i jak go używać, aby osiągnąć określony cel, co wymaga uprzytomnienia sobie obowiązujących norm językowych (fonologicznych, morfologicznych, syntaktycznych i leksykalnych).
W rozwoju mowy dziecka rozumienie i mówienie pojawia się znacznie wcześniej niż umiejętność formułowania sądów dotyczących języka, tzn. użytkownik języka nie wie tego wszystkiego o języku, co potrafi zrealizować w praktyce. Wobec tego pytanie, czy dla kształtującej się świadomości językowej warunkiem niezbędnym jest pojawienie się refleksji nad językiem, stało się podłożem dla ukształtowania przeciwstawnych stanowisk.
W tym ujęciu świadomość językowa nie implikuje konieczności refleksyjnego spojrzenia na język. Jest elementem wiedzy implicytnej, ukrytej, tzw. cichej wiedzy, przejawiającej się w działaniu językowym. Stanowi tym samym typ wiedzy know how, czyli wiedzy proceduralnej, niekoniecznie wiedzy know that, czyli wiedzy deklaratywnej, którą należałoby wiązać z metajęzykowym funkcjonowaniem człowieka. Wiedza implicytna, a wiec ukryta, niemanifestowana wprost, dotycząca poszczególnych elementów języka pojawia się na długo przed umiejętnością eksplicytnego wyrażania sądów dotyczących tych samych jednostek.. Świadomość językowa dziecka w takim rozumieniu nie wymaga refleksyjnego ujmowania zjawisk językowych i przejawia się w działaniach językowych (zgodnie z powiedzeniem, że przecież nie można użyć wiedzy, której się nie posiada).
Rozwój świadomości językowej traktowany jest w związku z tym jako przypadający na okres kształtowania się mowy dziecka proces, którego charakter zmienia się w czasie. Rozpoczyna się spontanicznie dokonywanymi przez dziecko poprawkami własnej mowy, komentowaniem wypowiedzi, pytaniami dotyczącymi języka, o nazwy i poprawne formy, a kończy – formułowaniem definicji i eksplicytnych sądów na temat języka. Według niektórych autorów początki świadomości językowej wyprzedzają nawet proces mówienia – świadomość językowa pełni funkcję inicjującą i stymulującą rozwój językowy. Inni wskazują na 2 rok życia jako czas pojawienia się pierwszych oznak refleksji nad językiem w postaci spontanicznych autokorekt. Dowodów istnienia świadomości językowej u bardzo małych dzieci poszukuje się zatem w tym, co dzieci mówią i co robią. Pierwsze komentarze dotyczące języka dzieci zaczynają formułować około 3. roku życia, a pewne sądy dotyczące morfologii – około 5. roku życia. Niektórzy badacze dopiero umiejętność formułowania komentarzy dotyczących języka, np. form odmiany, interpretacji słów poprzez definicje, czy stosowania reguł gramatycznych w budowanych wypowiedziach uznają za jednoznaczny dowód istnienia refleksyjnej postawy wobec języka. O ile spontaniczne poprawki mogą wzbudzać pewne wątpliwości co do tego, czy rzeczywiście są świadome, to definicje i komentarze są raczej traktowane jako niezaprzeczalny dowód na istnienie świadomości, bo oznaczają skupienie na formie językowej wypowiedzi.
W psycholingwistyce zamiast określenia świadomość językowa częściej używa się określenia świadomość metajęzykowa. W literaturze spotkać można równoznaczne rozumienie obu terminów, niekiedy zamienne ich stosowanie. Granica pomiędzy świadomością językową a metajęzykową ciągle nie została w sposób wyrazisty postawiona. Żadna z formułowanych definicji nie podaje wprost, od jakiego momentu można już mówić w odniesieniu do uwagi nakierowanej na język „meta”.
Innymi bliskoznacznymi określeniami świadomości językowej są określenia intuicja językowa lub poczucie językowe.
Literatura:
E.V. Clark: Awareness of language: Some evidence from what children say and do, [w:] The child’s conception of language, eds. A. Sinclair, R.J. Jarvella, W.J.M. Levelt, Berlin 1978, s. 17–43.
E.V. Clark, E.S. Andersen: Spontaneous repairs: Awareness in the process of acquiring language, „Papers and Reports on Child Language Development” 1979, Vol. 16, s. 1–12.
Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański: Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa 1970.
J.E. Gombert: Metalinguistic development, Chicago 1992.
G. Krasowicz-Kupis: Rozwój świadomości językowej dziecka. Teoria i praktyka, Lublin 2004.
