ŚWIADOMOŚĆ METAJĘZYKOWA

/ŚWIADOMOŚĆ METALINGWISTYCZNA/

ang. metalinguistic awareness, ros. метаязыковое сознание

gr. meta ‘poza’, ‘ponad’

Pojęcie szeroko stosowane na gruncie psycholingwistyki. W znaczeniu językoznawczym wiąże się bezpośrednio z terminem „metajęzyk”, używanym na określenie języka służącego do opisu innego języka. Funkcja metajęzykowa została wyodrębniona spośród innych przez Jakobsona i odniesiona do sytuacji mówienia o języku za pomocą języka (skoncentrowanie się na problemie języka jako kodu). Takie rozumienie terminu „metajęzyk” obowiązuje nadal w językoznawstwie. Świadomość metajęzykowa będzie zatem oznaczała z tego punktu widzenia umiejętność formułowania eksplicytnych sądów na temat języka i jego użyć. Wyznacza ją refleksyjna postawa wobec języka, stanowiąca czynnik warunkujący jej pojawienie się.

Psychologiczne ujęcia świadomości metajęzykowej rozpatrują jej przejawy na tle metapoznawczego funkcjonowania człowieka. Świadomości metajęzykowej wyznacza się szerszy niż w językoznawstwie zakres znaczeniowy. W literaturze psycholingwistycznej kwestia relacji pomiędzy rozwojem metajęzykowym a akwizycją języka jest szeroko komentowana. Podkreśla się nie tylko deklaratywny, ale także proceduralny charakter świadomości metajęzykowej. Obejmuje ona zarówno procesy o charakterze przedświadomym, związane z monitorowaniem mowy, leżące u podstaw korygowania własnych wypowiedzi, jak i skomplikowane analizy lingwistyczne. Takie rozumienie pojęcia świadomości metajęzykowej spowodowało powstanie wielu sprzeczności terminologicznych i definicyjnych. W efekcie zaczęto wydzielać różne rodzaje świadomości metajęzykowej, łącząc je z odpowiednimi procesami warunkującymi ich pojawienie i wprowadzając nowe określenia terminologiczne, takie jak: świadomość epijęzykowa – czynności metajęzykowe nierefleksyjne, odbywające się bez świadomej refleksji językowej, spontaniczne, mniej lub bardziej zautomatyzowane;  i (właściwa) świadomość metajęzykowa – refleksyjne i intencjonalne czynności metajęzykowe, bazujące  na usystematyzowanej i intencjonalnie stosowanej wiedzy językowej (koncepcja J. E. Gomberta); świadomość percepcyjna – wrodzona, uniwersalna, mająca biologiczne podłoże, świadomość naturalna (komunikacyjna) – będąca skutkiem doświadczenia społecznego i świadomość analityczna – stanowiąca efekt naukowego spojrzenia na język (teoria B. Kwarciaka).

W wyniku tak szerokiego ujmowania pojęcia świadomości metajęzykowej istnieje kilka koncepcji dotyczących jej pojawiania się: koncepcja pojawiania się świadomości metajęzykowej wraz z językiem, koncepcja pojawiania się świadomości metajęzykowej w wieku przedszkolnym jako efektu osiągnięcia stadium rozwoju myślenia operacyjnego i koncepcja pojawiania się świadomości metajęzykowej jako efektu nauki czytania i pisania.   

Dowodów kształtowania się świadomości metajęzykowej doszukiwać się można zatem już u początku rozwoju językowego dziecka, w jego działaniach dokonywanych na języku, czyli warunkiem jej zaistnienia nie jest uaktywnienie postawy refleksyjnej wobec języka, przejawiającej się w postaci eksplicytnie formułowanych komentarzy. Zakresy znaczeniowe świadomości językowej i metajęzykowej w znacznym stopniu się pokrywają. W rzeczywistości granica pomiędzy świadomością językową a metajęzykową ciągle nie została postawiona. Pojęcia świadomości metajęzykowej i językowej nie są w sposób jednoznaczny odgraniczone. Zjawiska wymieniane jako elementy  świadomości metajęzykowej według jednej koncepcji, w innej klasyfikowane są jako dowody pojawienia się świadomości językowej. 

Próbą wyznaczenia granicy pomiędzy świadomością językową a metajęzykową jest połączenie świadomości językowej ze świadomością języka – znajomością jego środków i zasad użycia; a świadomości metajęzykowej ze świadomością metajęzyka  – znajomością odmiany języka służącego do opisu samego siebie, wraz ze stosowną terminologią (koncepcja G. Krasowicz). Ujęcie takie jest bliskie lingwistycznemu rozumieniu terminu metajęzyk.

Literatura:

L. Kaczmarek: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966.

G. Krasowicz-Kupis: Rozwój metajęzykowy a osiągnięcia w czytaniu u dzieci 6–9-letnich, Lublin 1999.

G. Krasowicz-Kupis: Rozwój świadomości językowej dziecka. Teoria i praktyka, Lublin 2004.

B. Kwarciak: Początki i podstawowe mechanizmy świadomości metajęzykowej, Kraków 1995.