/ANALOGICZNE FORMACJE SŁOWOTWÓRCZE/
ang. children’s neologisms/ baby-words, ros. детские неологизмы
gr. néos ‘nowy’, lógos ‘słowo’
Nowe słowa tworzone przez dzieci w okresie kształtowania się mowy, zbudowane na wzór innych znanych im słów. Neologizmy występują w mowie dzieci w wieku od 2 do 8 lat. Zaczynają pojawiać się pod koniec drugiego roku życia lub na początku trzeciego. W swobodnych wypowiedziach większości dzieci neologizmy zanikają około 7–8 roku życia. Okres wzmożonej twórczości wyrazowej przypada na wiek przedszkolny. Występowanie neologizmów w mowie dzieci przedszkolnych jest cechą charakterystyczną tego okresu rozwojowego. Neologizmy dziecięce dowodzą kreatywności językowej i ciekawości poznawczej, świadczą o dynamice rozwoju mowy i myślenia dziecka.
W Polsce badania dotyczące dziecięcej twórczości wyrazowej prowadziła Maria Chmura-Klekotowa, której prace stanowią kanon literatury przedmiotu poświęconej tej problematyce i uznawane są dziś za klasyczne. Według tej autorki warunkiem pojawienia się neologizmów jest ogólna znajomość systemu fonetycznego języka ojczystego, opanowanie średnio ok. 200−300 słów i przyswojenie podstawowych zasad odmiany. Dziecko, które zaczyna tworzyć neologizmy, bez większego trudu jest w stanie porozumieć się z otoczeniem.
Cennym źródłem informacji dotyczących neologizmów dziecięcych są dzienniki mowy (Stefana Szumana, Jana Baudouina de Courtenay), obserwacje spontanicznych wypowiedzi dzieci (Leon Kaczmarek, Maria Chmura-Klekotowa) oraz badania eksperymentalne prowadzone wśród dzieci w normie rozwojowej (Maria Chmura-Klekotowa, Ewa Haman) i dzieci z zaburzeniami mowy (Ewa Muzyka-Furtak).
Neologizmy służą wypełnianiu luk leksykalnych w kształtującym się dopiero słowniku dziecka. Z powodu ograniczeń własnego zasobu leksykalnego i braku znajomości konwencjonalnych form wyrazowych dzieci konstruują nowe słowa, by przekazać zamierzone znaczenia. Dziecięcej twórczości wyrazowej sprzyja nie tylko mały zasób słów, ale także niedostateczna znajomość reguł słowotwórczych i znaczeń formantów przy rosnącej jednocześnie świadomości istnienia relacji formalno-semantycznych pomiędzy wyrazami i pochodności jednych wyrazów od drugich. Pojawieniu się neologizmów sprzyja pobudzenie intelektualne i emocjonalne dziecka. Rozwój tendencji tworzenia neologizmów jest wysoce zindywidualizowany i może odmiennie przebiegać u różnych dzieci. Wśród cech sprzyjających pojawianiu się neologizmów wymienia się m.in. rozmowność dziecka, szybkie tempo rozwoju mowy, żywy temperament, dobra pamięć słuchowa i dociekliwość.
Sposoby tworzenia neologizmów zależą od charakterystyki danego języka. Dzieci polskojęzyczne ze względu na bogactwo procesów derywacyjnych charakterystycznych dla języka polskiego i dużą produktywność sufiksacji tworzą wiele neologizmów za pomocą przyrostków, podczas gdy dzieci anglojęzyczne w pierwszej kolejności tworzą złożenia. Kolejność pojawiania się i liczebność neologizmów zależy od stopnia ich abstrakcyjności, stąd w pierwszej kolejności pojawiają się rzeczowniki i czasowniki, potem przymiotniki czy przysłówki, a konstrukcje modyfikacyjne, a następnie mutacyjne poprzedzają pojawienie się konstrukcji transpozycyjnych. W neologizmach dziecięcych znajdują swoje odzwierciedlenie najbardziej produktywne typy słowotwórcze, występujące również w większym nasileniu w języku potocznym.
Część neologizmów dziecięcych jest rozumiana dopiero w kontekście ich użycia. Wspólna wiedza nadawcy i odbiorcy warunkuje ich właściwe rozumienie. Są również takie neologizmy, które ze względu na przejrzystość własnej budowy są zrozumiałe bez kontekstu. Wraz z upływającym czasem i poszerzaniem doświadczeń językowych dziecka neologizmy ustępują miejsca ustalonym w słowniku jednostkom. W przypadkach zaburzeń rozwoju mowy okres tworzenia neologizmów może być znacznie wydłużony w czasie.
Literatura:
D. Buttler: Neologizm i terminy pokrewne, „Poradnik Językowy” 1962, z. 5–6, s. 235–244.
S. Grabias: Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1997.
H. Jadacka, A. Markowski: Hasła problemowe, [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 1999, s. 1595–1786.
T. Smółkowa: Neologizmy we współczesnej leksyce polskiej, Kraków 2001.
