ang. neologizm, fr. néologisme, niem. Neologismus, ros. неологизм
gr. néos ‘nowy’, lógos ‘słowo’
Termin o szerokim zakresie znaczeniowym. Używany głównie w językoznawstwie normatywnym i stylistyce. Pozostający w relacji do określeń, nowotwór i innowacja językowa. Różnicowany z nimi znaczeniowo, ale też traktowany synonimicznie.
W pracach z końca XIX i XX wieku operowano omówieniami typu wyrazy nowotne, wyrazy ukute, wyrazy nowe. Doprecyzowanie znaczenia stosowanych w ich miejsce terminów nowotwór i neologizm od samego początku sprawiało problemy, podobnie jak współczesne ujęcia definicyjne innowacji językowych i neologizmów. Skutkiem tego jest pojawianie się argumentów dowodzących niespełnienia przez termin neologizm wymogów stawianych terminologii naukowej.
W szerokim znaczeniu neologizmem nazywany jest każdy nowy element pojawiający się w języku: wyraz, znaczenie, wyrażenie, zwrot, forma, forma gramatyczna, forma fleksyjna, konstrukcja składniowa. Tym samym pojecie neologizmu odnosi się do wszelkich nowych zjawisk pojawiających się w języku, zarówno leksykalnych, jak i gramatycznych. Obejmuje również zapożyczenia z innych języków. Takie rozumienie neologizmu zbliża się do współczesnych definicyjnych ujęć terminu innowacja językowa, odnoszonego do nowych elementów pojawiających się na różnych poziomach organizacji językowej.
W węższym znaczeniu neologizm to nowo utworzony wyraz. Znaczenie terminu neologizm ogranicza się wyłącznie do zjawisk leksykalnych. Rozumienie neologizmu jako nowego słowa jest powszechne również poza terminologią językoznawczą.
Próbą pogodzenia różnych stanowisk jest wydzielanie różnego rodzaju neologizmów w oparciu o wybrane kryteria. W efekcie wydziela się różnego rodzaju neologizmy, znaczenie których jest doprecyzowane dzięki dołączaniu określeń uszczegóławiających. Najczęściej przywoływanym jest podział w oparciu o kryterium formalne na: neologizmy wyrazowe (neologizmy słowotwórcze i zapożyczenia), neologizmy znaczeniowe (neosemantyzmy) i neologizmy frazeologiczne. Poza kryterium formalnym, istniejące propozycje klasyfikowania neologizmów odwołują się m.in. do kryterium funkcjonalnego (neologizmy nominatywne i stylistyczne; rzeczowe i ekspresywne) i kryterium genetycznego (neologizmy literackie, poetyckie, artystyczne, potoczne).
Ze względu na dynamikę zmian zachodzących w leksyce, najwięcej jest neologizmów leksykalnych. Zjawiska gramatyczne w praktyce kwalifikowane są jako innowacje językowe. Powszechne jest zatem używanie określenia neologizm wyłącznie w odniesieniu do zjawisk leksykalnych.
Neologizmy stanowią efekt rozwoju języka. Są odpowiedzią na bieżące potrzeby nazewnicze. Powstają w odpowiedzi na konieczność nazwania nowych elementów będących efektem zmian dokonujących się w otaczającej rzeczywistości. Służą ekspresji językowej.
Neologizmy są dowodem kreatywności językowej i świadectwem rozwoju językowego. Charakterystyczne są dla okresu kształtowania się mowy dziecka. Występują w socjolektach i gwarach oraz wykorzystywane są w twórczości literackiej. Odnotowywane są również w różnych przypadkach patologii mowy, tj. zaburzenia mowy w głuchocie i niedosłuchu, afazja, schizofazja. Przedłużone utrzymywanie się neologizmów w mowie dzieci może świadczyć o opóźnieniach w procesie jej kształtowania. Charakterystyka odnotowywanych neologizmów stanowi podstawę kwalifikowania ich jako zjawisko normatywne lub świadczące o zaburzeniach w rozwoju językowym.
Literatura:
D. Buttler: Neologizm i terminy pokrewne, „Poradnik Językowy” 1962, z. 5–6, s. 235–244.
S. Grabias: Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1997.
H. Jadacka, A. Markowski: Hasła problemowe, [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 1999, s. 1595–1786.
T. Smółkowa: Neologizmy we współczesnej leksyce polskiej, Kraków 2001.
