DYZARTRIA OPUSZKOWA

/DYSARTRIA OPUSZKOWA/

ang. bulbar dysarthria

grec. dys ‘zaburzenie’ + arthron ‘artykulacja’

Typ dyzartrii wyróżniony w przyczynowej klasyfikacji tego zaburzenia, uwzględniającej miejsce uszkodzenia układu nerwowego. Przyczyna dyzartrii opuszkowej leży w uszkodzeniu lub chorobach jąder ruchowych nerwów znajdujących się w rdzeniu przedłużonym (opuszce) i moście (Varola) lub nerwów z nich wychodzących, unerwiających aparat mowy.

Rdzeń przedłużony, stanowiąc stopniowe, rozszerzające się szyszkowato przejście od rdzenia kręgowego do tylnej krawędzi mostu, zawierając ośrodki wegetatywne, jest związany z nerwami czaszkowymi: IX (językowo-gardłowym), X (błędnym), XI (dodatkowym) i XII (podjęzykowym). Odpowiadają one m.in. za aktywność gruczołów ślinowych, odruchy połykania, ruchy języka i krtani, unerwiają kubki smakowe i struktury ucha. Biorą tym samym udział w mówieniu, przełykaniu i oddychaniu. W obrębie rdzenia przedłużonego znajduje się skrzyżowanie drogi korowo-rdzeniowej, zwane skrzyżowaniem piramid.

Most z kolei jest związany z nerwami czaszkowymi: V (trójdzielnym), VI (odwodzącym), VII (twarzowym) oraz VIII (przedsionkowo-ślimakowym). Nerwy te unerwiają gruczoły ślinowe i łzowe, gałki oczne, mięśnie twarzy, zbierają informacje słuchowe, smakowe, czuciowe z obrębu twarzy, biorą udział w utrzymaniu równowagi. Most odbiera informacje słuchowe, wygenerowane przez ślimaka. Uszkodzenia mostu mogą prowadzić do zaburzeń związanych z ruchami oczu, takich jak np. oczopląs, ponadto do głuchoty czy porażenia twarzy.

Nerwy czaszkowe unerwiające aparat mowy, do uszkodzenia których może dochodzić w tym typie dyzartrii, to:

  • nerw II (językowo-gardłowy), czuciowy, odchodzący od gardła, podniebienia miękkiego i języka,

  • nerw V (trójdzielny), którego włókna ruchowe dochodzą do płuc, żwacza skroniowego, mięśni skrzydłowych, napinacza podniebienia miękkiego, mięśnia żuchwowo-gnykowego, natomiast włókna czuciowe odchodzą od okolic żuchwy, policzków, języka i podniebienia,

  • nerw VII (twarzowy) motorycznie zaopatrujący mięśnie mimiczne twarzy, szyi i mięśnia rylcowo-gnykowego, czuciowo odpowiadający za propriocepcję mięśni twarzy,

  • nerw X (błędny), którego włókna ruchowe dochodzą do dźwigacza, podniebienia, zwieraczy gardła, mięśni wewnętrznych krtani, tchawicy i oskrzeli, natomiast włókna czuciowe unerwiają krtań i oskrzela,

  • nerw XII (podjęzykowy), unerwiający cały język.

Ten typ dyzartrii cechuje się wzmożonym napięciem mięśniowym, lecz jeśli zostanie uszkodzony neuron ruchowy nerwów czaszkowych bądź nastąpi uszkodzenie nerwów obwodowych, biegnących od neuronu do mięśni aparatu mówienia, dochodzi do osłabiania (zwiotczenia) mięśni. Porażenie mięśni aparatu mowy może być całkowite lub częściowe. Jednostronne albo obustronne porażenie peryferyjnych ruchowych neuronów nerwów – V, VII, IX, X i XII – może skutkować wybiórczym, przeważnie lewo- lub prawostronnym paraliżem mięśni języka, warg, podniebienia miękkiego, krtani, żuchwy, mięśni oddechowych. Występują ponadto: atrofia (zanik) mięśni, szczególnie języka, oraz atonia mięśni, czyli ich zwiotczenie. Ponadto stwierdza się: obniżenie lub zniesienie odruchów krtaniowych, podniebiennych, żuchwowych, zaburzenia mimowolnych i dowolnych ruchów we współpracujących grupach mięśni. W zakresie pierwotnych zaburzeń ekspresji mowy wyróżnia się: głos słaby, głuchy, wydobywany z dużym wysiłkiem, ubezdźwięcznianie samogłosek i głosek dźwięcznych, unosawianie głosek ustnych, substytuowanie samogłosek samogłoską e, substytuowanie spółgłosek zwartych spółgłoskami szczelinowymi. Wtórne zaburzenia artykulacyjne obejmują: tylnojęzykową lub gardłową realizację samogłosek na skutek paraliżu fałdów głosowych, zmiany miejsca artykulacji samogłosek przy paraliżu warg i języka, nosowość przy jednostronnym porażeniu mięśni warg i podniebienia miękkiego, mówienie wolne i męczące dla chorego.

Terapia tego typu dyzartrii, niwelująca wzmożone napięcie mięśniowe, utrudniające pracę mięśni oddechowych, fałdów głosowych oraz wykonywanie ruchów artykulacyjnych, powinna obejmować:

  • ćwiczenia oddechowe, służące pogłębieniu wdechu, zwiększeniu siły wydechu, wydłużeniu fazy wydechowej, automatyzacji oddychania torem przeponowo-brzusznym,

  • ćwiczenia fonacyjne, mające na celu normalizację poziomu napięcia fałdów głosowych, wydłużenie czasu fonacji z miękkim nastawieniem głosu, wykształcenie umiejętności kontroli wysokości tonu i stabilności fonacji,

  • ćwiczenia artykulatorów, przynoszące normalizację napięcia mięśni artykulacyjnych (poprzez masaże), zwiększenie zakresu ruchomości czubka języka, warg, podniebienia miękkiego, likwidację lub zmniejszenie nosowania i tylnej realizacji głosek,

  • ćwiczenia poprawiające wyrazistość mowy, których efektem powinna być poprawa wyrazistości realizacyjnej w wypowiedziach o różnym stopniu trudności artykulacyjnej, uzyskanie właściwej melodyki i rytmu wypowiedzi, umiejętność kształtowania dowolnych zmian tempa mowy (likwidacja spowolnienia mowy).

Literatura:

O. Jauer-Niworowska: Dyzartria nabyta. Diagnoza logopedyczna i terapia osób dorosłych, Warszawa 2009.

I. Gatkowska: Diagnoza dyzartrii u dorosłych w neurologii klinicznej, Kraków 2012.

M. Pąchalska: Neuropsychologia kliniczna, t. 1, Urazy mózgu. Procesy poznawcze i emocjonalne, Warszawa 2007.

Dyzartria. Teoria i praktyka, red. Z. Tarkowski, Lublin 1999.

K. Walsh: Neuropsychologia kliniczna, Warszawa 1998.