/ZABURZENIA SYNTAGMATYCZNE, ZNIEKSZTAŁCENIA STRUKTURY WYRAZU, ODKSZTAŁCENIA STRUKTURY WYRAZU/
ang. word formation disorder, ros. нарушения структуры слова
Zaburzenia odnoszące się do wyrazu jako określonej struktury. Dotyczą struktury sylabicznej, fonemowej i głoskowej wyrazów oraz struktury połączeń głoskowych i fonemowych. Polegają na zmianie ustalonej normatywnie ilości, jakości i kolejności elementów budujących wyraz. Nieprawidłowości na poziomie struktury wyrazu autor językoznawczej klasyfikacji zaburzeń mowy Józef Tadeusz Kania nazwał zaburzeniami syntagmatycznymi.
Istnieją następujące rodzaje zaburzeń syntagmatycznych:
-
odkształcenia ilościowe – polegają na uszczupleniu struktury wyrazu na skutek redukcji sylab, fonemów i grup fonemów (uproszczenia grup spółgłoskowych), np. lef ‘zlew’, lub wzbogaceniu struktury wyrazu w wyniku epentezy sylab i fonemów, np. mleble ‘meble’,
-
odkształcenia jakościowe – polegają na odmiennym w stosunku do wzorca wypełnianiu fonemami poszczególnych miejsc w strukturze wyrazu; do grupy tej należą asymilacje (upodobnienia) całkowite, np. fafa ‘szafa’, i asymilacje częściowe, np. avafka ‘agrafka’, oraz dysymilacje (rozpodobnienia), np. styzoryk ‘scyzoryk’,
-
zmiany dotyczące liniowego uporządkowania sylab i fonemów w wyrazie – przybierają postać metatez sylab, fonemów i grup fonemów, np. lomokotywa ‘lokomotywa’,
-
zmiany kombinowane – skutkują znacznymi zaburzeniami struktury wyrazu w wyniku występowania kilku zjawisk jednocześnie, np. azon ‘zając’,
-
odkształcenia niesystemowe – mają charakter leksykalny, przyczyny ich występowania tkwią w procesach towarzyszących przyswajaniu danego wyrazu, na ich pojawienie się wpływ wywiera podobieństwo fonetyczne innych wyrazów, kontekst lub konsytuacja.
Obok wymienionych, mających pierwotny charakter, zaburzeń struktury wyrazu istnieją zaburzenia o charakterze wtórnym. Są to zmiany w strukturze wyrazów spowodowane przez substytucje. Należą do nich np. powstawanie grup spółgłoskowych nietypowych dla języka polskiego, wymuszone uproszczenia grup spółgłoskowych, ściągnięcia grup spółgłoskowych.
Niektóre spośród wymienionych zniekształceń struktur wyrazowych występują naturalnie w mowie, np. upodobnienia i uproszczenia grup spółgłoskowych. Pojawiają się na skutek działania tendencji do zmniejszania wysiłku wymawianiowego (ekonomii wysiłku). Inne spotyka się rzadko, zarówno w języku ogólnym, jak i w patologii mowy. Występowanie licznych zniekształceń struktury wyrazu w znacznym stopniu przyczynia się do ograniczenia zrozumiałości wypowiedzi.
Zaburzenia struktury wyrazu mogą mieć charakter rozwojowy. Przedłużone ich występowanie może jednak świadczyć o opóźnieniach rozwoju mowy.
Nieprawidłowości na poziomie struktury wyrazu występują w wielu zaburzeniach mowy, ale ich charakterystyka często odbiega od charakterystyki dziecięcych form rozwojowych. Znaczne nasilenie zaburzeń syntagmatycznych może wskazywać na istnienie określonych dysfunkcji. Źródłem pojawiania się zniekształceń struktur wyrazowych mogą być: nieutrwalenie właściwej postaci wyrazu, trudności z zapamiętaniem kolejności elementów w wyrazie, trudności artykulacyjne, zaburzenia percepcyjne.
Odkształcenia struktur wyrazowych u poszczególnych dzieci charakteryzuje duży stopień zróżnicowania, co jest przyczyną pojawienia się problemów diagnostycznych. Skutkuje to również słabo opisaną metodyką pracy korekcyjnej dotyczącej struktury wyrazów.
Występujące w mowie dzieci zaburzenia struktury wyrazu znacznego stopnia bywają traktowane jako neologizmy. Oba zjawiska należy rozgraniczać.
Literatura:
J.T. Kania: Szkice logopedyczne, Lublin 2001.
A. Sołtys-Chmielowicz: Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Kraków 2008.
T. Milewski: Językoznawstwo, Warszawa 2005.