ZESPÓŁ POMIJANIA STRONNEGO

/ZANIEDBYWANIE PRZESTRZENNE, PRZESTRZENNE PÓŁZAPOMINANIE, ZESPÓŁ NIEUWAGI STRONNEJ, NIEUWAGA POŁOWICZA, ZESPÓŁ IGNOROWANIA JEDNEJ STRONY PRZESTRZENI/

ang. unilated spatial neglect – USN, visual neglect

grec. syndromè ‘zbieganie się, połączenie’

Rodzaj zaburzeń percepcyjnych (agnozja) u chorych z uszkodzeniami mózgu polegający na niedostrzeganiu przeciwstronnej względem lokalizacji uszkodzenia przestrzeni zewnętrznej i własnego ciała, wynikający z deficytów intencji uwagi, wyobrażeń lub łącznie wszystkich tych czynników. Pomijanie dotyczy bodźców o wszystkich modalnościach (słuchowej, wzrokowej, czuciowej) dochodzących z przeciwległej do uszkodzonej półkuli mózgu strony przestrzeni, w sytuacji, gdy u pacjenta nie występują deficyty czuciowe lub ruchowe i nie występują uszkodzenia narządów zmysłów.

Zaburzenie może wyrażać się w różnych modalnościach, lecz zwykle obejmuje zaniedbywanie przestrzeni osobistej pacjenta i/lub przestrzeni pozaosobistej, będącej w zasięgu jego wzroku. Zaniedbywanie nie dotyczy bodźca prezentowanego po jednej lub drugiej stronie linii pośrodkowej ciała, lecz bodźca występującego po którejkolwiek stronie punktu fiksacji, na którym pacjent powinien się skupić. Obraz zaburzeń w zespole pomijania stronnego tworzą następujące objawy: 1) czuciowe pomijanie stronne w postaci allestezji (allochirii) – przemieszczania odczucia bodźca na drugą stronę, przejawiające się tym, że bodźce dotykowe stymulujące rękę przeciwstronną do uszkodzonej półkuli mózgu są odbierane jako bodźce odczuwane na kończynie niepomijanej lub elementy rysunku znajdujące się po stronie pomijanej przenoszone są na drugą stronę i tam rysowane (np. na tarczy zegara wszystkie cyfry oznaczające godziny zapisywane są po jednej stronie, zwykle prawej); 2) ruchowe pomijanie stronne (intencjonalne) w postaci hipokinezji (akinezji), polegające na osłabieniu lub zniesieniu ruchów kończyn głowy lub gałek ocznych, pomimo braku niedowładu; 3) wzrokowe pomijanie stronne (hemianopsja utrwalona, jednostronna agnozja przestrzenna) wyrażające się np. kopiowaniem tylko tej części rysunku czy czytaniem jedynie tej części tekstu, która znajduje się po stronie niepomijanej; 4) słuchowe ignorowanie stronne ujawniające się brakiem reakcji na głosy dochodzące z ignorowanej części przestrzeni; 5) zaniedbywanie pomijanej połowy ciała podczas codziennych czynności samoobsługowych, np. zakładanie ubrania czy obuwia jedynie na części ciała znajdujące się po stronie niepomijanej, golenie lub malowanie tylko połowy twarzy; 6) brak świadomości istnienia ignorowanej części przestrzeni; 7) nieprawdziwe racjonalizacje, występowanie urojeń i nieprawdziwych przekonań, że aktualne przeżycia są powtórzeniem poprzednich (reduplikacje w stosunku do miejsca i czasu); 8) niezdawanie sobie sprawy z występowania deficytów w percypowaniu przestrzeni, a nawet zaprzeczanie im (anozognozja), któremu towarzyszy zwykle anozodiaforia w postaci podwyższonego nastroju lub emocjonalnej obojętności wobec własnych ograniczeń.

Zróżnicowany charakter objawów zespołu pomijania stronnego wynika z zakłócenia różnych poziomów mózgowej organizacji procesów psychicznych i zachowania: 1) brak uwagi jest podłożem zaniedbywania czuciowego (percepcyjnego); 2) zaburzenia działania i zamierzeń leżą u podstaw zaniedbywania ruchowego; 3) zakłócenie zdolności odwzorowywania powoduje zaniedbanie obrazów wzrokowych (umysłowych). Najczęściej jednak wynikają one z uszkodzeń w obrębie tylnej części płata ciemieniowego (pola 39 i 40 według Brodmanna i okolica górnego płacika ciemieniowego) lub okolicy ciemieniowo-skroniowej prawej półkuli mózgu, czyli w strukturach odpowiedzialnych za asocjację polisensoryczną. Objawy tego zespołu mogą też wystąpić w wyniku uszkodzeń kory wzrokowej, przedczołowej i grzbietowo-bocznej oraz zakrętu obręczy (łac. gyrus cyngli), wzgórza (łac. thalamus), substancji białej (łac. substantia alba) oraz zwojów podstawy (łac. ganglia basales).

Występowanie zaburzeń wzrokowo-przestrzennych w zespole pomijania stronnego interpretuje się w kontekście kilku modeli teoretycznych: 1) koncepcja neurofizjologiczna zakłada zależność objawów zaniedbywania połowiczego z występowaniem elementarnych zaburzeń sensorycznych (np. hemianopsji) lub motorycznych (zaburzeń dowolnych ruchów gałek ocznych; 2) koncepcje neuropsychologiczne, odwołując się do takich kategorii jak mózgowa reprezentacja schematu ciała, wewnętrzna reprezentacja przestrzeni, mechanizmy aktywacji i uwagi, mechanizmy równoważenia międzypółkulowego, wyjaśniają heterogenny charakter objawów zaburzeń w tym zespole; 3) koncepcje psychologiczne wskazują na rolę mechanizmów obronnych w powstaniu nieświadomości tego zespołu. Najczęściej jednak ten rodzaj zaburzeń wzrokowo-przestrzennych wyjaśnia się w kategoriach asymetrii funkcjonalnej mózgu, przypisując prawej półkuli reprezentację zarówno lewej, jak i prawej połowy otaczającej przestrzeni, zaś lewej półkuli – reprezentację jedynie prawej części przestrzeni. Jeśli więc uszkodzeniu ulega prawa półkula, pacjent pomija tylko prawą stronę, bowiem reprezentacja prawej jest zachowana; jeśli zaś uszkodzeniu ulega półkula lewa, zaburzenia nie występują lub są dyskretne, bowiem prawa półkula nadal pełni swoje funkcje, umożliwiając percepcję zarówno lewej, jak i prawej strony przestrzeni. Wiele dowodów klinicznych wskazuje jednak na to, że zróżnicowane mechanizmy i objawy zaburzeń w zespole pomijania stronnego, którego wszystkie przejawy nie mogą być wyjaśnione w świetle jednego tylko modelu ogólnego.

Zob. także: AGNOZJA

Literatura:

Mózg a zachowanie, red. T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka, Warszawa 1997.

A. Herzyk: Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej, Warszawa 2005.

G.N. Martin: Neuropsychologia, Warszawa 2001.

Ł. Śpiewała, A. Herzyk: Objawy pomijania połowiczego u pacjentów ze stronnym uszkodzeniem mózgu, [w:] Neuropsychologia kliniczna. Wybrane zagadnienia, red. M. Klimkowski, A. Herzyk, Lublin 1994, s. 75–90.

K. Walsh: Neuropsychologia kliniczna, Warszawa 2000.