STEREOTYPIE RUCHOWE

grec. stereotypos, stereos ‘stężały, twardy’

Zgodnie z ICD-10 są to celowe, powtarzające się, stereotypowe, niefunkcjonalne (i często rytmiczne) ruchy. W klasyfikacji tej podkreśla się, że nie tworzą one obrazu żadnego ze znanych zaburzeń psychicznych lub neurologicznych. Kodowane są jako F.98.4.

Wyróżnia się ruchy niepowodujące obrażeń ciała i stereotypie ruchowe prowadzące do samouszkodzeń. Do pierwszej grupy zalicza się: kołysanie ciała i/lub głowy, wyrywanie włosów, kręcenie włosów, manieryzmy w rodzaju strzelania palcami i uderzania w dłonie. W grupie tej nie są sytuowane obgryzanie paznokci, ssanie kciuka czy dłubanie w nosie, które zaliczane są do kategorii F.98.8 (inne określone zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym). Do grupy stereotypii prowadzących do samouszkodzeń wpisuje się: powtarzające się uderzanie głową (w twarde przedmioty), uderzanie się w twarz, wkładanie palców do oczu i gryzienie rąk, ust lub innych części ciała. Kryteria diagnostyczne w ICD-10, pozwalające na stwierdzenie stereotypii ruchowych u dziecka, to:

• przejawianie ruchów stereotypowych w stopniu, który bądź powoduje urazy fizyczne, bądź wyraźnie zaburza prawidłową aktywność,

• czas trwania zaburzenia wynosi co najmniej 1 miesiąc,

• brak innych zaburzeń psychicznych oraz zaburzeń zachowania według tejże klasyfikacji (innych niż upośledzenie umysłowe).

Zachowania stereotypowe najczęściej notowane są u dzieci z autyzmem lub upośledzeniem umysłowym, jednakże mogą się pojawić także u dzieci o rozwoju przebiegającym typowo, szczególnie w sytuacjach nasilonego stresu w rodzinie czy w okresach deprywacji emocjonalnej. Mogą także wystąpić jako środek stosowany przez dziecko w celu wymuszenia czegoś na rodzicach.

Biorąc pod uwagę etiologię, wśród stereotypii wyróżnia się grupę pierwotnych i wtórnych, w zależności od braku lub obecności innych objawów behawioralnych lub neurologicznych. W przypadku stereotypii pierwotnych nie można wskazać żadnej określonej ich przyczyny. Notowane są one w tym przypadku u osoby zdrowej lub o nieznacznym opóźnieniu w rozwoju motorycznym lub rozwoju języka. W zachowaniach o typie stereotypii pierwotnych wyodrębnia się trzy grupy:

• powszechne zachowania – np. kołysanie się na krześle, postukiwanie palcami; określane są one jako nawyki, najczęściej ujawniają się w dzieciństwie i zazwyczaj zanikają w okresie późniejszym; stwierdza się, że około 20% zdrowych dzieci prezentuje tego typu zachowania,

• stereotypie z kiwaniem głową – są to rytmiczne ruchy głową z góry do dołu bądź z boku na bok, które występują z częstotliwością około 1–2 na sekundę,

• złożone stereotypie z ruchami rąk i ramion – np. potrząsanie ręką, trzepotanie, machanie, otwieranie i zamykanie dłoni, kręcenie palcami itp.; mogą współwystępować z nimi dodatkowe ruchy, np. kołysanie ciała, grymasy twarzy; u dzieci w normie zazwyczaj ujawniają się one około 2. roku życia.

Wtórne zaburzenia stereotypowe współistnieją z innymi patologiami. W tej grupie wyróżnia się stereotypie:

• związane z autyzmem i upośledzeniem umysłowym – częstość występowania stereotypii jest większa w przypadku dzieci z autyzmem, ich natężenie i częstość koreluje m.in. z nasileniem choroby, zaburzeniem czynności adaptacyjnych i niedoborami poznawczymi,

• związane z wrodzonymi zaburzeniami metabolicznymi i genetycznymi – np. choroba Lescha–Nyhana, w przypadku której u pacjentów często notuje się stereotypie oraz zachowania samouszkadzające,

• wywołane przez stosowane leki – np. kompulsywne drapanie się i przekładanie przedmiotu z ręki do ręki jest jednym z objawów zażywania kokainy i amfetaminy, a także L-dopy,

• związane z zaburzeniami psychicznymi,

• związane z deprywacją sensoryczną – u dzieci z uszkodzeniem narządu wzroku obserwowane są często ruchy w rodzaju pocierania czy uciskania oczu lub też wkładania palców do oczu; w tej grupie oraz u dzieci głuchych mogą wystąpić również stereotypie, takie jak kiwanie się, przekładanie przedmiotów z ręki do ręki itp.; stereotypie mogą ujawnić się także u osób przebywających w zamknięciu, z ograniczonym dostępem do różnorodnych bodźców,

• związane z zapaleniem mózgu lub guzami oraz urazami.

Literatura:

Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Kraków–Warszawa 2000.

H.S. Singer et al.: Zaburzenia ruchowe u dzieci, Wrocław 2010.