ang. writing system, handwriting
1) System znaków graficznych służący do zastąpienia lub utrwalenia języka mówionego; substancja graficzna języka pisanego, stanowiącego wtórną wersję języka mówionego. Wtórną wersją tak rozumianego pisma jest pismo Braille’a; 2) Właściwy danej osobie sposób pisania, kreślenia znaków pisarskich; graficzny efekt czynności pisania.
Powstanie pisma jako systemu graficznego poprzedziło posługiwanie się innymi znakami symbolicznymi, które zastępowały mowę: dźwiękami bębnów, gestami, ogniem, węzłami lub muszlami na sznurku, a także znakami mnemotechnicznymi.
Pierwszą formą pisma jako systemu graficznego było pismo obrazkowe (piktograficzne), które z kolei rozwinęło się w ideograficzne, a następnie w sylabiczne (sylabariusz) i w końcu alfabetyczne. Pismo sylabiczne i alfabetyczne to rodzaje pisma fonetycznego. W ewolucji systemów pisma dostrzega się potwierdzenie lingwistycznej interpretacji podstawowego dla działań językowych człowieka znaczenia reprezentacji leksykalnej (czyli wzorców kształtu dźwiękowego wyrazów w leksykonie umysłowym).
Badaniem pisma jako systemu znaków graficznych zajmuje się paleografia i grafematyka (grafemika), zaś badania pisma jako właściwego danej osobie sposobu pisania, aspektu graficznego wytworów czynności pisania, prowadzone są w ramach grafologii, grafometrii, a także psychologii i logopedii (badania zjawisk z zakresu grafomotoryki).
Pismo człowieka (tzw. grafizm osobniczy) ewoluuje wraz z jego wiekiem. Pierwsze 2–3 lata nauki pisania to przyswajanie i utrwalanie wzorca elementarzowego (kaligraficznego) pisma (stadium opanowania schematów liter i ich połączeń), po czym następuje okres modyfikacji i następnie indywidualizacji pisma, któremu towarzyszy doskonalenie aparatu ruchowego ręki i automatyzacja ruchów pisarskich, czego efektem jest m.in. wzrost szybkości pisania (badania sprawności grafomotorycznej dzieci w wieku 7–13 lat wykazały wzrost tempa pisania u uczniów starszych klas szkoły podstawowej w porównaniu z pismem dzieci młodszych, czemu towarzyszyło obniżenie jakości pisma; na każdym poziomie wiekowym, pod względem jakości wykonania prób grafomotorycznych, lepsze rezultaty uzyskiwały dziewczynki). Około 20.–25. roku życia pismo jest już względnie stabilne (okres „dojrzałości pisarskiej”), a od 60. roku życia jakość pisma zaczyna się pogarszać: obniża się jego estetyka, zmniejsza czytelność, linia staje się drżąca, niepewna i mniej płynna, zmniejsza się także szybkość pisania, pojawiają się zmiany nacisku. Degradacja grafizmu może występować niezależnie od wieku jako skutek schorzeń danej osoby, szczególnie objawiających się dysfunkcjami w sferze manualnej i wzrokowej. Zaburzenia pisma towarzyszą często zaburzeniom mowy, zwłaszcza uwarunkowanym neurologicznie – występującym w przypadkach demencji, dyzartrii, afazji. Stanowią też jeden z typów zaburzeń w obrębie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksji rozwojowej).
W nauce pisania, z uwagi na graficzną stronę pisma, ważne są ćwiczenia przygotowawcze, rozwijające sprawność manualną, ogólną koordynację ruchową, percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo-ruchową, przy czym od początku należy kształtować prawidłowy sposób trzymania narzędzia graficznego, dbać o właściwą postawę ciała podczas pisania, nie dopuszczać do utrzymywania się nadmiernego napięcia mięśniowego. W kształtowaniu pisma istotne jest także uczenie dziecka właściwego kierunku kreślenia liter, płynności w kreśleniu i łączeniu liter (związanej z koordynacją ruchów inskrypcyjnych dłoni i progresywnego ruchu ręki) oraz autokontroli wzrokowej.
Zob. także: DYSLEKSJA ROZWOJOWA, GRAFEMATYKA, GRAFEMIKA, GRAFOLOGIA, GRAFOMOTORYKA, IDEOGRAFICZNE PISMO, KALIGRAFIA, PISMO ALFABETYCZNE
Literatura:
A. Domagała, U. Mirecka: Grafomotoryka u dzieci w wieku 7–13 lat, Lublin 2010.
P. Łobacz: Nabywanie systemu fonologicznego a świadomość fonologiczna dzieci, [w:] Rozwój poznawczy i językowy dzieci z trudnościami w komunikacji werbalnej. Diagnozowanie i postępowanie usprawniające, red. H. Mierzejewska, M. Przybysz-Piwkowa, Warszawa 1997, s. 26–40.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1999.
B. Rocławski: Nauka czytania i pisania, Gdańsk 1993.
T. Widła: Cechy płci w piśmie ręcznym, Katowice 1986.