ang. homonymy, niem. Homonymie, fr. homonimie, ros. омонимия
grec. homos ‘taki sam’ + onyma ‘imię’ (‘mający takie samo imię’)
Występowanie różnych wyrazów lub różnych form wyrazowych w jednej postaci fonicznej bądź graficznej. Przykładami na homonimię słownikową są pary leksemów zwane homonimami, np. para ‘stan substancji, np. para wodna’ i para ‘dwie jednakowe lub podobne sztuki czegoś albo dwoje ludzi’; mina ‘wyraz twarzy’ i mina ‘ładunek wybuchowy’; winny ‘taki, który zawinił’ i winny ‘związany z winem, np. ocet winny’. Homonimię kontekstową tworzą zbieżne w kontekście formy gramatyczne różnych wyrazów, np. gram ‘forma czasownika grać’ i gram ‘jednostka wagi’; pali ‘forma czasownika palić’ i pali ‘forma rzeczownika pal’; wpływowi ‘forma przymiotnika wpływowy’ i wpływowi ‘forma rzeczownika wpływ’.
Jeśli zbieżność formy różnych wyrazów lub form wyrazowych ogranicza się do brzmienia, mamy do czynienia z homofonią, tak jak w wypadku jednakowo wymawianych wyrazów kot i kod, wieźć i wieść, morze i może, tempo i tępo, kąta i konta itp. Rzadziej występuje zjawisko homografii, czyli zbieżności wyłącznie w piśmie (wymowa jest różna), np. cis ‘gatunek drzewa’ i cis ‘dźwięk w skali muzycznej’ czy zamarzać ‘zamieniać się w lód’ i zamarzać ‘wielokrotnie zamorzyć’.
Homonimia wynika z przypadkowej zbieżności formy graficznej lub brzmieniowej różnych jednostek językowych, które mogą mieć różne źródło, np. bal ‘zabawa taneczna’ trafił do polszczyzny z języka francuskiego, a bal ‘gruby pień drzewa’ – z niemieckiego; klon ‘gatunek drzewa’ jest pochodzenia słowiańskiego, natomiast klon ‘identyczny organizm zwierzęcy bądź roślinny’ – pochodzenia angielskiego; przymiotnik ranny (o człowieku, który uległ wypadkowi) wywodzi się z rzeczownika rana, natomiast przymiotnik ranny (np. posiłek) pochodzi od przysłówka rano. Możliwe jest też całkowite rozpodobnienie znaczeń tego samego wyrazu i powstanie homonimów z jednego źródła, np. pokój ‘stan bez wojny’ i pokój ‘rodzaj pomieszczenia’ czy bałwan ‘posąg pogańskiego bożka’ i bałwan ‘postać ze śniegu’.
Homonimię należy odróżnić od polisemii, czyli wieloznaczności tych samych jednostek wyrazowych (np. waga ‘przyrząd do ważenia’ i ‘ciężar czegoś lub kogoś’; strona ‘część czegokolwiek, np. strona świata, domu, ciała itp.’ i ‘część książki, gazety, zeszytu itp., stronica’; ząb ‘część ciała’ i ‘część narzędzia’). Niekiedy rozróżnienie homonimii i polisemii bywa dyskusyjne, np. pióro ‘część upierzenia ptaka’ i pióro ‘narzędzie do pisania’ można uznać za dwie homonimiczne jednostki słownikowe lub za jeden wyraz wieloznaczny.
Literatura:
R. Grzegorczykowa: Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 2001.
A. Markowski: Wykłady z leksykologii, Warszawa 2012.
Cz. Lachur: Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2004.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993.