LEKSEM

/WYRAZ SŁOWNIKOWY/

ang. lexeme, niem. Lexem, fr. lexéme, ros. лексема

grec. leksis ‘wyraz’ (na wzór terminów morfem, fonem)

Jednostka systemu językowego, którą jest wyraz rozumiany jako część zasobu słownikowego danego języka (w odróżnieniu od wyrazu jako części konkretnego tekstu mówionego lub pisanego). Na leksem składają się różne możliwe warianty gramatyczne (fleksyjne) danego wyrazu słownikowego, np. leksem samochód to ogół form fleksyjnych tej jednostki słownika, a więc nie tylko samochód (mianownik lub biernik liczby pojedynczej), ale też samochodu (dopełniacz liczby pojedynczej), samochodem (narzędnik liczby pojedynczej), samochodów (dopełniacz liczby mnogiej).

Liczba i jakość wariantów gramatycznych w ramach jednego leksemu zależy od wartości gramatycznej leksemu, co oznacza przede wszystkim przynależność do określonej części mowy. Leksemy należące do klasy rzeczowników występują z reguły w różnych formach fleksyjnych ze względu na możliwość wariantywności (odmienności) w ramach kategorii przypadka i liczby. Mniejszy zasób wariantów charakteryzuje leksemy zaimków pytajnych, takich jak ktoco (różne formy wynikające tylko z odmiany przez przypadki, czyli: kto, kogo, komu, kim; co, czego, czemu, czym). Najwięcej form fleksyjnych w języku polskim mają leksemy czasownikowe, gdyż w grę wchodzi wariantywność w ramach licznych kategorii fleksyjnych tej części mowy, takich jak osoba (por. zjadłem, zjadłeśzjadł leksemu zjeść), liczba (por. zjadłemzjedliśmy), rodzaj (por. zjadł, zjadła, zjadło), czas (por. zjezjadł), tryb (por. zjesz, zjedzzjadłbyś), czy też w ramach form nieosobowych, takich jak bezokolicznik (zjeść), bezosobnik (zjedzono) czy imiesłowy (zjedzony, zjadłszy).

Swoistą grupę leksemów stanowią części mowy należące do nieodmiennych, które z reguły są reprezentowane przez pojedyncze wyrazy tekstowe (np. leksemy typu: bynajmniej, gdyż, nagle, przy, och). Brak wariantów fleksyjnych charakteryzuje niektóre leksemy rzeczownikowe, przymiotnikowe czy zaimkowe (np. mango, mini, tam). Niekiedy możliwe są różne warianty tego samego leksemu, które nie wynikają z fleksji, np. nadnade (por. nad domemnade mną), jeślijeżeli czy dziśdzisiaj.

Literatura:

M. Bańko: Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2002.

Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.

A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.

A. Markowski: Wykłady z leksykologii, Warszawa 2012.

Cz. Lachur: Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2004.