łac. locatio ‘ulokowanie, umieszczenie, rozmieszczenie’; dys- ‘rozdzielenie, oddzielenie, przeczenie, brak czegoś’, nadaje znaczenie negatywne, przeciwstawne; a-, an- (przed samogłoskami) ‘zaprzeczenie lub brak jakiejś cechy’; obydwa przedrostki są wykorzystywane dla oznaczenia występowania zaburzeń w postaci braku cechy lub jej różnych zaburzeń, przy czym zazwyczaj uznaje się, że przedrostek a-/an- oznacza większą intensywność zaburzenia, wręcz brak pewnej cechy
Jeśli przyjmiemy, że lokacja to inaczej główne miejsce artykulacji głoski określone poprzez strefę i narząd artykułujący, a zgodne z przyjętym systemem fonetyczno-fonologicznym, to dyslokacja oznacza zaburzenia miejsca artykulacji, zaburzenia lokacji albo, jeszcze inaczej, zmianę głównego miejsca artykulacji.
Dyslokacja może przybierać różne formy i obejmować przestrzeń jamy ustnej lub przestrzeń poza jamą ustną. Wśród dyslokacji można ogólnie wyróżnić:
-
dyslokacje poza jamą ustną (zwarcia i szczeliny krtaniowe, zwarcia i szczeliny gardłowe, tylne nosowe frykacje),
-
dyslokacje w jamie ustnej (polegające na uprzednieniu, utylnieniu w wąskim znaczeniu, czyli sięgające granicy podniebienia miękkiego, lub zmianach struktury miejsca artykulacji),
-
występowanie bilokacji, czyli podwójnego miejsca artykulacji.
W przypadku mowy niektórych osób z rozszczepem obserwuje się tzw. podwójną artykulację, czyli jednoczesne zwarcie w dwóch miejscach, np. zwarcie dwuwargowe i zwarcie krtaniowe przy realizacji fonemu /p/. Ze względu na odmienność procesów odpowiedzialnych za powstanie podwójnego miejsca artykulacji u osób z rozszczepem i zjawiska dodatkowej artykulacji środkowojęzykowej, występującej przy wymowie tzw. głosek zmiękczonych, dla odróżnienia tych dwóch sytuacji proponuje się dla podwójnej artykulacji, jaka może występować u osób z rozszczepem, używać terminu bilokacja. Bilokacja jest przeciwstawna do monolokacji, która jest cechą takich głosek jak np. p, b, t, d, r.
W badaniu logopedycznym mającym na celu ustalenie miejsca artykulacji ocenianej głoski jako realizacji fonemu logopeda powinien korzystać z metody słuchowej i metody wzrokowej. Z wielką uwagą należy badać miejsce artykulacji głoski i przyjąć, że nie każda tzw. substytucja w istocie nią jest, gdyż np. zębowość przy realizacji fonemów dziąsłowych może nie być taka sama jak zębowość przy realizacji fonemów przedniojęzykowo-zębowych u tego samego dziecka (zob. omówienie tego zagadnienia B. Ostapiuk 2002). Podział Józefa Kani na substytucje i deformacje nie jest zatem wystarczający w obliczu prowadzonych badań (Barbary Ostapiuk, Danuty Pluty-Wojciechowskiej).
W ustalaniu nazw dyslokacji wykorzystuje się strategię opisu miejsca artykulacji zaczerpniętą z fonetyki normatywnej, w której lokacja opisywana jest za pomocą wskazania narządu artykułującego i strefy artykulacji, np. realizacja fonemu /k/ może przyjąć formę dyslokacji, którą można opisać jako przedniojęzykowo-zębową, z kolei w przypadku realizacji fonemu /l/, zamiast artykulacji przedniojęzykowo-dziąsłowej, może wystąpić artykulacja przedniojęzykowo-zębowa.
Literatura:
B. Ostapiuk: Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 117–136.
B. Ostapiuk: Dziecięca artykulacja czy wada wymowy – między fizjologią a patologią, „Logopedia” 2002, t. 31, s. 95–156.
D. Ostaszewska, J. Tambor: Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Katowice 1997.
D. Pluta-Wojciechowska: Podstawy patofonetyki mowy rozszczepowej. Dyslokacje, Bytom 2010.
B. Rocławski: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2001.
