grec. rhetorike ‘sztuka przekonywania, wymowy’
Stosowane w ramach elokucji – działu retoryki zajmującego się celowym i odpowiednim do myśli użyciem słów. Służą także argumentacji, zwiększając funkcjonalność tekstu. Można je podzielić na tropy i figury (figury słowne i figury myśli).
Tropy wiążą się ze znaczeniem przenośnym, zamianą znaczenia danego słowa lub zwrotu na inne. Celem takiego zabiegu jest uzyskanie ozdobności tekstu oraz przede wszystkim jego obrazowości, pełniejsze przekazanie treści. Do najczęściej wykorzystywanych tropów zalicza się:
- metaforę (przenośnię) – przeniesienie znaczenia przedmiotu na inny przedmiot, np. złote ręce w znaczeniu ‘człowiek, który wiele potrafi’,
- metonimię (zamiennię) – zastąpienie wyrazu innym, pokrewnym znaczeniowo, np. podaj mi wodę w znaczeniu ‘podaj mi butelkę z wodą’,
- synekdochę (ogarnienie) – będącą odmianą metonimii, polegającą na użyciu nazwy części zamiast całości lub całości zamiast części, np. żołnierz polski zamiast wojsko polskie,
- emfazę (podkreślenie, wzmocnienie) – rodzaj synekdochy służący uwzniośleniu treści oraz nadaniu wypowiedzi charakteru emocjonalnego, np. przecież to człowiek!,
- katachrezę – związaną z nadużyciem wyrazu pod względem semantycznym, zastosowanie wyrazu bliskiego semantycznie zamiast wyrazu o ścisłym znaczeniu, np. wielka mowa zamiast długa,
- onomatopeję – wyraz dźwiękonaśladowczy, utworzony na podstawie podobieństwa brzemienia z określanym przez niego zjawiskiem, np. gdakanie, świst,
- antonomazję – zastąpienie nazwy własnej innym wyrazem, z reguły epitetem, np. wieszcz zamiast Mickiewicz,
- peryfrazę – zastąpienie nazwy przedmiotu opisem, np. to słodkie stworzenie zamiast szczeniak,
- ironię – opierającą się na odmienności tego, co się mówi, od tego, co się myśli, np. genialne o czymś, co wydaje się mówcy niemądre,
- hiperbolę (przesadnię) – przejaskrawianie przedmiotu, o którym się mówi, w celu jego wyolbrzymienia lub pomniejszenia,
- litotę – przeciwieństwo hiperboli, polegające na umniejszeniu tego, o czym jest mowa przez zaprzeczenie jego przeciwieństwa, np. to nie było uprzejme zamiast to było nieuprzejme,
- hyperbaton (przestawienie, inwersję) – odwrócenie szyku wyrazów dla uwydatnienia ich znaczenia, np. Pospolita Rzecz zamiast Rzeczpospolita,
- alegorię – wyrażenie zawierające odmienne znaczenia od przekazywanych wprost, może być wyrażone przez porównanie, symbol lub przeciwieństwo.
Figury słowne to między innymi:
- anafora – powtórzenie tego samego słowa lub wyrażenia na początku kolejnych zdań lub części tekstu,
- epifora – powtórzenie tego samego słowa lub wyrażenia na końcu kolejnych zdań lub części tekstu,
- anadiploza – rozpoczynanie zdania lub jego części od wyrazu kończącego poprzednie zdanie lub poprzednią jego część,
- polyptota – powtarzanie tego samego wyrazu, ale ze zmianą jego kategorii gramatycznej,
- auksesis – szereg wyrażeń bliskoznacznych ułożonych tak, że eksponowana w nich cecha nasila się lub słabnie,
- synonimia – wykorzystanie szeregu wyrazów bliskoznacznych,
- polisyndeton – połączenie zdań składowych lub części zdań przy pomocy tego samego spójnika,
- asyndeton – bezspójnikowe łączenie zdań składowych lub części zdań,
- elipsa – pominięcie wyrazu,
- paronomazja – użycie wyrazów podobnie brzmiących o tym samym lub innym znaczeniu,
- antyteton – zestawienie przeciwstawnych elementów wypowiedzi.
Wybrane figury myśli to:
- aitiologia – mówca zadaje pytanie i sam na nie odpowiada,
- anakoinosis – narada, którą mówca przeprowadza sam ze sobą,
- anacepháleosis – podsumowanie najważniejszych twierdzeń w zakończeniu,
- apostrophé – bezpośredni zwrot do odbiorcy,
- etopoia – wkładanie w usta innej osoby wypowiedzi tej osoby, którą ma się ocenić,
- interpelatio – przerywanie wypowiedzi w celu na przykład pochwalenia słuchaczy,
- mimesis – przedstawienie czyjegoś usposobienia za pomocą cech określonej natury,
- parentesis – krótka dygresja,
- tautologia – świadome powtarzanie jednej myśli przy pozornie zmienionej frazeologii.
Literatura:
M. Korolko: Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
J. Ziomek: Retoryka opisowa, Warszawa 1990.
