ang. orthography, spelling
grec. orthographia
Ogół zasad dotyczących poprawnej pisowni w danym języku; ogół zasad określających poprawną wersję pisaną danego języka; zbiór zasad pisania stosowanych w tekstach opierających się na systemie nieskodyfikowanym lub indywidualnym; nauka pisowni; pisownia. W skład szeroko rozumianej ortografii wchodzi także, jako kodyfikowana sfera poprawności językowej, interpunkcja.
Język pisany, stanowiący wersję wtórną w stosunku do wersji pierwotnej (podstawowej) języka etnicznego – języka mówionego, zwykle tylko w pewnym stopniu opiera swą ortografię na zasadzie prostej odpowiedniości fonem–litera. Przyczynami rozbieżności między wymową a pismem w poszczególnych językach są m.in. zmiany zachodzące w wymowie na przestrzeni wieków. Zróżnicowanie ortografii języków etnicznych pod względem stopnia zgodności pisowni z wymową jest ujmowane w terminach płytka/głęboka lub przezroczysta/nieprzezroczysta ortografia (im większa rozbieżność, tym głębsza, mniej przezroczysta ortografia). Przykładem głębokiej ortografii jest ortografia angielska, francuska, arabska, hebrajska, a płytkiej – ortografia włoska, fińska, polska.
Historia polskiej ortografii od swych początków w XII wieku aż do wieku XVI jest mocno związana z dziejami polskiego alfabetu, czyli grafii, kształtującej się na podwalinach europejskiej grafii języków romańskich i germańskich, posługujących się alfabetem łacińskim. Ortografia polska ma charakter kompilacyjny, wypracowany przez średniowiecznych skryptorów, a następnie modernizowany przez drukarzy, ludzi pióra, językoznawców, organizacje i instytucje naukowe.
Pisownia wyrazów w języku polskim ma swoje uzasadnienie w wymowie, morfologii, tradycji i konwencji, na co wskazują cztery podstawowe zasady polskiej ortografii, obejmujące szereg szczegółowych reguł pisowni: fonetyczna, morfologiczna, historyczna i konwencjonalna. Zasada fonetyczna polega na całkowitej i stałej odpowiedniości między głoską a literą – zapis jest zgodny z normatywną wymową, np. kotka [kotka], kęs [kęs]. Zasada morfologiczna pozwala na zachowanie poczucia tożsamości morfemów, zacierającej się w wymowie wskutek upodobnień i uproszczeń. Zasada ta sprowadza się do utrzymania jednolitości pisowni spółgłosek dźwięcznych, wyjątkowo bezdźwięcznych, uniezależnienia jej od otoczenia fonetycznego na granicy rdzenia i przyrostka, np. torebka [torepka] – torba [torba], na granicy przedrostka i rdzenia, np. odkryć [otkryć], od stopy [ot stopy], w wygłosie wyrazów, np. bóg [buk] – boga [boga]. Zasada historyczna jest związana z procesami rozwoju języka, odnosi się przede wszystkim do pisowni ó/u (np. córka, sól, dużo), rz/ż (np. rzeka, pierze, żona), h/ch (np. harcerz, chrzest). Zasada historyczna obejmuje przypadki, które dawniej miały motywację fonetyczną, lecz ze względu na zmianę wymowy motywację tę utraciły – litera ó odpowiadała dawniej głosce pośredniej między [o] a [u], litera rz odpowiadała dawniej frykatywnej głosce [ř], litera h występuje głównie w wyrazach zapożyczonych, np. hardy, hańba (dawniej odpowiadała dźwięcznej spółgłosce [h] w wymowie Polaków z pogranicza polsko-ukraińskiego, polsko-czeskiego). Duża część wyrazów, których pisownia jest uzasadniona historycznie, to wyrazy z wymiennym ó (np. wróg : wroga), rz (pióro : piórze) – wymienność ó: o, rz : r odpowiada oboczności fonemów występującej w wariantach morfemu; w niektórych ujęciach pisownia wyrazów tego typu jest łączona z zasadą morfologiczną, a nie historyczną. Zasada konwencjonalna dotyczy wyrazów, których pisownia nie jest motywowana fonetycznie, morfologicznie, historycznie, lecz jest oparta na arbitralnych ustaleniach. Obejmuje przede wszystkim pisownię łączną i rozłączną, użycie wielkiej i małej litery, oznaczenie miękkości spółgłosek, pisownię skrótów i skrótowców (np. pisownia skrótu nr w nazwach własnych typu Szkoła Podstawowa nr 12).
Instytucją, której uchwały wprowadzają zmiany w polskiej ortografii, jest obecnie Rada Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk – do jej zadań należy m.in. wypowiadanie się w sprawie przepisów ortograficznych i interpunkcyjnych. Jednym z zespołów Rady jest Zespół Ortograficzno-Onomastyczny, podejmujący decyzje dotyczące poprawnego zapisu i odmiany zarówno wyrazów pospolitych, jak i nazw własnych, rozstrzygający wątpliwości ortograficzne i interpunkcyjne.
Zob. także: BŁĄD ORTOGRAFICZNY, PISMO, PISMO ALFABETYCZNE
Literatura:
E. Polański: Dydaktyka ortografii i interpunkcji, Warszawa 1987.
Nowy słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański, Warszawa 2002.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1999.
S. Rospond: Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1973.
J. Tokarski: Traktat o ortografii polskiej, Warszawa 1978.
