/TONUS/
Nie ma jednej, ogólnie przyjętej definicji napięcia mięśniowego. Jest to pewien stale utrzymujący się, choć zmieniający się w zależności od potrzeb i stanu organizmu, skurcz mięśni (Borkowska 2012, s. 31). Nie ma zgodności co do przyczyny wywołującej tenże skurcz. Sądzono, iż skurcz ten jest odruchem na rozciąganie. Ponieważ jednak nawet w stanie spoczynku mięsnie znajdują się w stanie pewnego skurczu, dlatego też obecnie uważa się, iż napięcie mięśniowe jest głównie wynikiem oddziaływania ośrodków mózgowych na ośrodki ruchowe rdzenia (Sadowski 2007, s. 278). Regulacja napięcia mięśniowego jest zjawiskiem złożonym, na które wpływ ma wiele czynników. Wśród nich własny odruch mięśnia na rozciąganie, anatomiczny stan narządu ruchu, jego kości, stawów, więzadeł i mięśni. Równie istotny jest też wpływ ośrodkowego układu nerwowego, układu hormonalnego oraz narządu zmysłów (Borkowska 2012, s. 31). Maria Borkowska (1997, s. 54-55) wyróżnia się trzy rodzaje napięcia mięśniowego:
- spoczynkowe – zapewnia właściwe utrzymanie położenia poszczególnych składowych narządów ruchu;
- napięcie postawne – służy do przezwyciężenia siły ciężkości i utrzymania ciała w określonym położeniu (postawie) i równowadze;
- napięcie wspierające – warunkuje podtrzymanie gotowości do wykonywania ruchów dowolnych, zwiększa ich aktywność i płynność.
Odpowiedni poziom podstawowego napięcia posturalnego w jego wielkości i rozkładzie jest warunkiem wykształcenia prawidłowych wzorców ruchowych. Napięcie mięśniowe powinno być na tyle wysokie, aby można było pokonać siłę grawitacji (stabilizacja), ale na tyle niskie, aby nie hamować swobodnego wykonywania ruchów i poruszanie się (labilność). Kształtowanie się napięcie mięśniowego rozpoczyna się w okresie życia płodowego, pozwalając dziecku po urodzeniu na przyjęcie charakterystycznego ułożenia zgięciowego. Rozwija się ono stopniowo wraz z rozwojem ruchowym dziecka: od obwodowej stabilizacji i centralnej hipotonii do centralnej stabilizacji i obwodowej mobilności. Według Małgorzaty Domagalskiej (2005, s. 27) prawidłowe napięcie posturalne pozwala na automatyczne, właściwe dostosowywanie postawy do wykonywanych ruchów i zdolność „dynamicznej stabilizacji”. Powoduje ono także silny opór dla każdego ruchu biernego. Wielkość i rozkład napięcia mięśniowego zmiaenia się także w zależności od wykonywanego ruchu. Im wyżej uniesiony jest środek ciężkości i im mniejsza jest płaszczyzna podparcia, tym istotniejsza jest właściwa wartość napięcia posturalnego (Nowotny 2006, s. 188).
Zaburzenia napięcia mięśniowego przybierają postać napięcia wzmożonego, obniżonego lub zmiennego.
Ocena napięcia mięśniowego jest trudna. W przypadku noworodków i niemowląt duże znaczenie ma wykonanie czterech prostych prób klinicznych, a mianowicie pociągnięcia do siedzenia, objawu szarfy, zawieszenia pionowego oraz poziomego. Zaburzenie kontroli napięcia mięśniowego może w zasadniczy sposób rzutować na rozwój dzieci, gdyż zaburza ich pracę przeciwko sile grawitacji, a w konsekwencji utrudnia prawidłowe przejście przez kolejne etapy dojrzewania, a więc opanowanie kontroli głowy i tułowia, pionizacji, lokomocji i koordynacji.
Wielu badaczy i terapeutów stwierdza, iż nie można zajmować się terapią zaburzeń ze strony aparatu artykulacyjnego w oderwaniu od postawy całego ciała. Nieprawidłowości postawy powodują niewłaściwe ustawienie głowy dziecka, to z kolei powoduje niewłaściwe usytuowanie narządów artykulacyjnych (np. asymetryczne ułożenie języka).
Nieprawidłowości w napięciu mięśniowym dotyczą też aparatu artykulacyjnego. Towarzyszą temu zazwyczaj trudności w naturalnym karmieniu, utrudniając dziecku samo przyjmowanie pożywienia, ale też rzutując na czynności ruchowe, np. utrudniając domknięcie warg, prawidłowe ruchy języka, właściwe połykanie. To z kolei może powodować nieprawidłowości w warunkach zgryzowych i zębowych oraz rzutować na sposób oddychania, a w konsekwencji na prawidłowy rozwój mowy. Podkreśla się istotność dla prawidłowej artykulacji odpowiedniego napięcia i koordynacji oraz kontroli dowolnej ruchów języka. Kształtując prawidłowe napięcie grup mięśniowych, nie dopuszczamy do powstawania wtórnych zmian anatomicznych, takich jak np. wady zgryzu, połykania, mowy.
Literatura:
M. Borkowska: Rozwój ruchowy w pierwszym roku życia. Podstawowe wiadomości ogólne, [w:] Dziecko niepełnosprawne ruchowo. Usprawnianie ruchowe. Część 2, red. M. Borkowska, Warszawa 1997, s. 40–82.
M. Borkowska: Napięcie mięśni, [w:] Dziecko z niepełnosprawnością ruchową. Jak wspomagać rozwój psychoruchowy, red. M. Borkowska, Warszawa 2012, s. 31–40.
B. Sadowski: Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt, Warszawa 2007.
M. Domagalska: Kliniczne podstawy zaburzeń ruchowych pochodzenia ośrodkowego, [w:] Podstawy usprawniania neurorozwojowego według Berty i Karela Bobathów, red. M. Matyja, M. Domagalska, Katowice 2005, s. 21–38.
J. Nowotny: Podstawy kliniczne fizjoterapii w dysfunkcjach narządu ruchu. Podręcznik dla studentów fizjoterapii i fizjoterapeutów, Warszawa 2006.
