ang. criteria of linguistic correctness, niem. Kriterien der sprachlichen Korrektheit, fr. critères de correction linguistique, ros. критерии правильности речи
Zbiór elementów weryfikujących zgodność danej formy językowej z normą. Ocenie normatywnej podlegają następujące typy zjawisk językowych: teksty językowe, środki językowe istniejące już w języku oraz innowacje językowe.
Na gruncie języka polskiego pierwszym językoznawcą, który podjął się ustalenia kryteriów poprawności językowej, był Witold Doroszewski. Językoznawca przedstawił kryteria w kolejności, która wskazywała tym samym na ich rangę. Za najważniejsze uznał: kryterium historyczne (podkreślające wartość tradycji określonego języka), kryterium formalno-logiczne (interpretację logiczną form językowych), kryterium narodowe (formy rodzime i czystość językową) oraz kryterium estetyczne. Mniej istotne według Doroszewskiego są następujące kryteria: geograficzne (formy stosowane przez osoby wykształcone zamieszkałe na terenie głównego ośrodka kulturalno-politycznego danego kraju), literacko-autorskie (rozpowszechnianie form stosowanych przez wybitnych pisarzy w ich utworach), a także kryteria sceniczne, szkolne i pisowniowe.
Podziału kryteriów poprawności językowej dokonała również Halina Kurkowska, skupiając uwagę na ocenie innowacji językowych. Wyróżniła ona kryteria o charakterze wewnętrznojęzykowym (kryterium wystarczalności oraz kryterium ekonomiczności języka) i zewnętrznojęzykowym (kryterium stopnia rozpowszechnienia, tzn. uzualne, kryterium autorytetu kulturalnego i kryterium narodowe).
W wydawnictwach z zakresu kultury języka najczęściej bierze się pod uwagę następujące kryteria poprawności językowej: wewnętrznojęzykowe (kryterium wystarczalności, ekonomiczności, funkcjonalności) oraz zewnętrznojęzykowe (kryterium uzualne, autorytetu kulturalnego, narodowe i estetyczne).
Kryterium wystarczalności stosowane jest zwłaszcza przy ocenie innowacji językowych. Zwraca uwagę, iż właściwe i potrzebne są innowacje językowe, które zaspokajają potrzebę nazwania nowych elementów rzeczywistości (pojęć, nowych zawodów, wytworów czynności, narzędzi itp.) oraz potrzebę wyrażenia stosunku emocjonalnego do różnych elementów rzeczywistości pozajęzykowej. Z punktu widzenia tego kryterium uzasadnione będzie wprowadzenie do języka polskiego słowa komputer, nieuzasadniona zaś będzie próba wprowadzenia angielskiego wyrazu shop mającego zastąpić sklep.
Kryterium ekonomiczności umożliwia ocenę elementów tekstu, elementów istniejących w systemie oraz innowacji językowych. Podaje, że poprawne są te spośród elementów językowych, które zwiększają ekonomiczność języka, czyli wskazana jest tendencja do pozbywania się wyjątków, tendencja do skrótu (np. ogólniak – liceum ogólnokształcące), tendencja do precyzji znaczeń (np. z dwiema dziewczynkami, ale z dwoma panami).
Kryterium funkcjonalności odnosi się zwłaszcza do tekstów językowych, pośrednio zaś do elementów systemu oraz do innowacji. Mówi o tym, że poprawne są te środki językowe, które są zgodne z funkcją pełnioną przez tekst, w którym występują, jak np. użycie terminu specjalistycznego w tekście o charakterze naukowym. Niepoprawnym natomiast będzie użycie tego samego terminu w rozmowie potocznej.
Kryterium stopnia rozpowszechnienia (kryterium uzualne) jest jednym z częściej stosowanych kryteriów oceny innowacji językowych. Podaje, iż poprawna jest innowacja, która jest dostatecznie rozpowszechniona. Istotne elementy tego kryterium to: częstotliwość występowania innowacji w tekstach, zasięg jej pojawiania się w różnych sytuacjach i różnych tekstach, jej zasięg społeczny oraz fakt, czy określona innowacja nie jest wynikiem mody językowej. Jako przykład niech posłuży forma w radiu.
Kryterium autorytetu kulturalnego zaleca, iż poprawne są te spośród elementów językowych i te sposoby tworzenia tekstu, które są uznawane przez osoby lub grupy osób będące postrzegane jako autorytet kulturalny, czyli wielopokoleniową inteligencję, zwłaszcza humanistyczną.
Kryterium estetyczne zwraca uwagę, że poprawne jest to, co piękne. Dotyczy ono zwłaszcza tekstów językowych, choć stosuje się je również do oceny innowacji językowych. Teksty postrzegane jako estetyczne cechuje brak wulgaryzmów, przejrzysta budowa, niezbyt duża liczba słów obcych, trudnych, a także staranna wymowa (w przypadku tekstów mówionych).
Kryterium narodowe uznaje za poprawne to, co jest rodzime. Należy zaznaczyć, że nie jest zbyt często stosowane. Warto podkreślić wagę zapożyczeń w języku polskim. Obecnie najwięcej jest w języku polskim zapożyczeń z języka angielskiego. Trzeba mieć jednak świadomość, że nie wszystkie zapożyczenia są potrzebne i funkcjonalne.
Przy analizie tekstów językowych powinny dominować kryteria funkcjonalności, ekonomiczności, a także kryterium estetyczne. W przypadku oceny elementów językowych, zarówno istniejących, jak i innowacyjnych, istotne są kryteria wystarczalności języka, ekonomiczności środków językowych oraz kryterium funkcjonalne i uzualne.
Wszystkie kryteria charakteryzują się względnością i nie są pozbawione wyjątków. Różne kryteria mogą sugerować odmienną ocenę danej innowacji (zob. np. kryterium wystarczalności i kryterium ekonomiczności).
Najmniejszą względnością cechuje się kryterium stopnia rozpowszechnienia, gdzie w sytuacji powszechnego użycia danej formy prawie zawsze dana innowacja językowa zostaje objęta normą.
Literatura:
D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz: Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Warszawa 1971.
W. Doroszewski: Kryteria poprawności językowej, Warszawa 1950.
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1999.
A. Markowski: Kultura języka polskiego. Teoria, zagadnienia leksykalne, Warszawa 2005.
B. Walczak: Przegląd kryteriów poprawności językowej, „Poradnik Językowy” 1995, z. 9–10, s. 1–16.
