Dyferencjację w języku można odnieść do płaszczyzny fonetycznej i leksykalnej. Rozpatrując zjawiska fonetyczne, dyferencjacją nazywa się zmianę, w wyniku której powiększa się różnica między głoskami, np. opozycja między staropolskim długim i krótkim [a] nosowym przekształciła się w późniejszą różnicę między nosowym [o] (pisanym ą) i nosowym [e] (pisanym ę). Wykorzystana tu została istniejąca już wcześniej w języku polskim tendencja artykulacyjna do ścieśniania samogłosek długich. W ten sposób język polski uniknął identyfikacji tych samogłosek, która by nastąpiła wskutek zaniku iloczasu w II połowie XV wieku. Dyferencjacją w języku – w odniesieniu do słownictwa – nazywa się zróżnicowanie semantyczne form wyrazowych posiadających pierwotnie to samo znaczenie. Chodzi tu najczęściej o pokrewne formacje słowotwórcze, np. dyferencjację znaczeniową przymiotników sercowy ‘dotyczący serca’ i serdeczny ‘przyjemny, pełen przyjaznych uczuć’. Pierwotnie oba znaczyły tyle, co ‘dotyczący serca, odnoszący się do serca’ (w dawnej polszczyźnie wyrażenie choroba serdeczna to ‘choroba serca’).
W językoznawstwie historyczno-porównawczym przez dyferencjację rozumie się powstanie kilku lub więcej języków z jednego prajęzyka. Tak tłumaczy się powstanie języków romańskich, które rozwinęły się z łaciny, języków słowiańskich, które wywodzą się z jednego źródła – języka prasłowiańskiego. Przyczyny tak rozumianej dyferencjacji dzielą się na zewnętrzne (czynniki społeczno-polityczne i warunki geograficzne, które mogą powodować rozluźnienie kontaktów w obrębie danej społeczności językowej lub całkowite jej rozbicie) i wewnętrzne (innowacje fonetyczne, morfologiczne, syntaktyczne, semantyczne, które w wyniku działania wyżej wymienionych czynników swoim zasięgiem nie mogą objąć całego obszaru mniej lub bardziej jednolitej poprzednio społeczności językowej).
Literatura:
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993.
