ang. derivation, fr. dérivation, niem. Derivation, Ableitung, ros. деривация
łac. derivation ‘odprowadzenie, odwrócenie biegu (wody)’, ‘zamiana, wymiana’, ‘odłączanie’
(z łac. derivare ‘odprowadzić wodę, skierować w inną stronę, odwrócić od siebie’, ‘wyprowadzić coś z czegoś, pochodzić skądś’, z łac. rivus ‘strumień’)
Termin wieloznaczny. Definiowany na gruncie różnych dyscyplin naukowych. W polskiej terminologii lingwistycznej przypisuje mu się znaczenie rzeczowe i procesualne.
Derywacją określa się dział językoznawstwa opisujący morfologiczne środki tworzenia nowych wyrazów, również zespół środków (reguł i morfemów), za pomocą których nowe wyrazy powstają. Jednocześnie derywacja ujmowana jest jako morfologiczny proces tworzenia wyrazów za pomocą właściwych danemu językowi środków słowotwórczych. Znaczenie derywacji jako procesu słowotwórczego jest zawężane lub poszerzane.
W wąskim rozumieniu derywacja jest procesem tworzenia wyrazów pochodnych od wyrazów podstawowych za pomocą formantów słowotwórczych. Derywacja nie obejmuje zatem swym zakresem znaczeniowym procesu kompozycji (złożenia, zrosty, zestawienia i kontaminacje), czyli tworzenia nowych wyrazów na podstawie dwu (lub więcej) wyrazów już istniejących w języku.
W szerokim rozumieniu derywacja utożsamiana jest ze słowotwórstwem. Oba terminy są wówczas traktowane synonimicznie. Kompozycję włącza się do derywacji.
Większość badaczy opowiada się za wyznaczeniem węższego zakresu znaczeniowego derywacji, czyli za oddzieleniem procesów derywacji i kompozycji. Najbardziej powszechne jest zatem rozumienie derywacji jako procesu tworzenia wyrazów za pomocą formantów słowotwórczych.
Derywacja jako termin słowotwórczy pojawia się w pracy Jana Rozwadowskiego z 1912 roku (według doniesień Czesława Kosyla jest to najstarsze poświadczenie użycia tego terminu), z większym nasileniem termin występuje w Monografiach słowotwórczych Witolda Doroszewskiego z 1928 roku.
W kolejnych pracach do nazwy derywacja dołączano określenia tworząc terminy dwuczłonowe. Jako pierwszy wprowadził takie określenia derywacji Jerzy Kuryłowicz w 1936 roku proponując podział na derywację leksykalną i syntaktyczną. Od tego czasu zaczęto dodawać do terminu derywacja człony określające tworząc nowe terminy słowotwórcze pojawiające się w powstających klasyfikacjach derywacji, np. wydzielenie różnych rodzajów derywacji ze względu na typy podstaw słowotwórczych i funkcje formantów: derywacja prefiksalna, sufiksalna (postępowa i dezintegralna), paradygmatyczna, ucięcie (derywacja wsteczna i mutylacja) oraz derywacja alternacyjna (klasyfikacja Stanisława Grabiasa).
Znaczący wpływ na współczesne rozumienie derywacji wywarła teoria Miloša Dokulila i wprowadzony przez niego podział na derywację modyfikacyjną, mutacyjną i transpozycyjną. Klasyfikacja ta została powszechnie przyjęta. Wielu badaczy odnosi się do niej jako do punktu wyjścia dla bardziej szczegółowych podziałów na poszczególne kategorii słowotwórcze (Roman Laskowski, Maria Brodowska-Honowska, Renata Grzegorczykowa).
Termin derywacja bywa odnoszony do innych niż słowotwórstwo płaszczyzn językowych. W efekcie wydziela się derywację fonologiczną, derywację fleksyjną, derywację syntaktyczną, derywację leksykalną, derywację semantyczną i derywację stylistyczną i inne.
Literatura:
M. Dokulil: Teoria derywacji, tłum. A. Bluszcz, J. Stachanowski, Wrocław 1979; S. Grabias: O ekspresywności języka. Ekspresja a słowotwórstwo, Lublin 1981; R. Grzegorczykowa: Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa 1981; Cz. Kosyl: Z historii użycia terminu „derywacja” w lingwistyce, W: J. Bartmiński, Pojęcie derywacji w lingwistyce, Lublin 1981, s. 13–29.
