ang. sign, niem. Zeichen, fr. signe, ros. языковый знак
psł. znakъ (od znati ‘znać); język-owy
Coś, co znaczy w języku. Jakakolwiek jednostka z poziomu znaczącego języka (w przeciwieństwie do jednostek z poziomu nieznaczącego, takich jak głoski, sylaby, fonemy czy litery).
Prototypem znaku językowego jest wyraz, który jest jednostką składającą się z elementów nieznaczących (głosek, sylab, fonemów, liter), jednak mającą określone znaczenie, np. wyraz zima jest znakiem językowym, gdyż można ustalić jego znaczenie jako ‘pora roku między jesienią a wiosną’. Zwykle znaczenie wyrazu to stały symbol czegoś występującego w rzeczywistości pozajęzykowej. Możliwe są też znaki językowe, które zmieniają swe odniesienie w zależności od sytuacji. Do takich znaków (zwanych indeksowymi albo indeksami) zalicza się zaimki.
Znaki językowe można podzielić na proste i złożone. Najprostszym znakiem językowym jest morfem, będący częścią podzielnych morfologicznie wyrazów, np. wyraz narciarz składa się z dwóch morfemów słowotwórczych (narć- i -arz), z których każdy ma swoje znaczenie, tj. narć- ‘coś, co służy do poruszania się po śniegu, narty’, -arz ‘ktoś, kto coś robi (por. np. łyżwi-arz, wiośl-arz, stol-arz). Bardziej złożony charakter mają znaki w postaci nazw wielowyrazowych, np. wyrażenia typu: piłka nożna, hokej na lodzie, pasta do zębów, bądź frazeologizmy, takie jak: biały kruk, anielskie włosy, twardy orzech do zgryzienia. Jeszcze bardziej złożone znaki to wypowiedzenia, a najbardziej złożone – teksty.
Prototypowy znak językowy (wyraz) należy do znaków konwencjonalnych (umownych, arbitralnych), co oznacza, że dany ciąg fonemów bądź liter jest symbolem umownym w danej społeczności językowej. Dowodem na konwencjonalność znaków językowych jest możliwość stosowania w różnych językach swoistych symboli wyrazów w odniesieniu do tych samych obiektów (por. pol. księżyc, ang. moon, niem. Mond, fr. lune, ros. месяц), a także istnienie synonimicznych określeń w jednym języku (por. np. kartofel – ziemniak, dentysta – stomatolog, językoznawstwo – lingwistyka). Skuteczność w stosowaniu znaków konwencjonalnych polega na opanowaniu konwencji, czyli znajomości znaczenia określonych symboli. W języku chodzi o znajomość wyrazów i ich znaczeń. W komunikacji funkcjonują poza tym niejęzykowe znaki konwencjonalne, takie jak: gesty (np. skinienie głową, klepanie po ramieniu, stukanie palcem w czoło), światła w ruchu drogowym, flagi państwowe i inne.
Przeciwieństwem znaków umownych są znaki naturalne. Rozpoznanie ich znaczenia nie wymaga znajomości konwencji. Odczytuje się je na podstawie ogólnej wiedzy o rzeczywistości, np. dym wydobywający się z pomieszczenia jest naturalnym znakiem pożaru, ciemna chmura na niebie – znakiem zbliżającego się deszczu, gorące czoło dziecka – znakiem choroby.
Poza tym występują znaki ikoniczne, których istotą jest odwoływanie się do fizycznych cech oznaczanych tym znakiem przedmiotów lub zjawisk. Znakiem ikonicznym jest na przykład makieta osiedla mieszkaniowego, plan domu, portret jakiejś osoby.
Literatura:
R. Grzegorczykowa: Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 2001.
E. Łuczyński, J. Maćkiewicz: Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 2002.
Cz. Lachur: Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2004.
R. Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2008.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993.