grec. teratos ‘potwór’
Czynnik zewnętrzny mogący spowodować trwałe zaburzenie struktury lub funkcji organizmu, jeśli narażenie na jego działanie wystąpi w okresie życia płodowego. Jednym z pierwszych preparatów, któremu udowodniono działanie teratogenne, był talidomid, który w latach 50. XX wieku spowodował wady ubytkowe kończyn u płodów kobiet zażywających go w okresie ciąży. Jedną z łagodnych chorób zakaźnych o działaniu teratogennym, która powoduje ciężkie wady, przede wszystkim centralnego układu nerwowego i serca u płodu, jest różyczka. Szczepienia w sposób znaczący wyeliminowały ryzyko zakażenia się matki różyczką w okresie ciąży.
Działanie teratogenu zależy od:
-
dawki,
-
okresu ekspozycji,
-
czasu trwania ekspozycji,
-
predyspozycji genetycznej.
Uważa się, że działanie teratogenów w okresie organogenezy wywiera najsilniejszy wpływ na płód.
Przyjęto następujący podział teratogenów:
-
chemiczne:
-
-
leki, np. talidomid, wybrane leki przeciwpadaczkowe, cytostatyki,
-
używki, np. alkohol, narkotyki, nikotyna,
-
gazy, np. środki wziewne używane przy znieczuleniu,
-
-
fizyczne:
-
przegrzanie, promieniowanie rentgenowskie,
-
-
biologiczne:
-
-
infekcje, np. toksoplazmoza, cytomegalia, różyczka,
-
wybrane choroby matki w trakcie ciąży, np. nieleczona cukrzyca, choroby tarczycy, choroby nowotworowe.
-
W wielu krajach istnieją telefoniczne bądź internetowe centra informacji o możliwym działaniu czynników potencjalnie teratogennych.
Literatura:
J.M. Friedman et al.: Genetyka, Wrocław 1997
L.B. Jorde, J.C. Carrey, L.R. White: Genetyka medyczna, Lublin 2000.
J.M. Connor, M.A. Ferguson-Smith: Podstawy genetyki medycznej, Warszawa 1997.