SPÓŁGŁOSKI LARYNGALNE

/SPÓŁGŁOSKI KRTANIOWE, SPÓŁGŁOSKI GLOTTALNE/

ang. laryngeal consonants, glottal consonants

W przypadku głosek laryngalnych (łac. larynx ‘krtań’) głównym narządem artykulacji jest krtań i znajdujące się w niej fałdy głosowe, dlatego określa się je również terminem spółgłoski glottalne (łac. glottis ‘głośnia’). Ogólnie przyjmuje się, że w językach świata występują trzy głoski laryngalne: zwarcie krtaniowe [ʔ] oraz krtaniowe głoski szczelinowe: bezdźwięczna [h] i dźwięczna [ɦ]. Zwarcie krtaniowe jest dźwiękiem zwarto-wybuchowym, przy produkcji którego blokada jest tworzona przez zsunięte fałdy głosowe. Ze względu na ich udział w tworzeniu pełnego zwarcia, niemożliwa jest ich wibracja, a tym samym wytworzenie głoski krtaniowej zwarto-wybuchowej dźwięcznej. W niektórych językach zwarcie krtaniowe jest głoską dystynktywną, stojącą w kontraście do innych dźwięków (np. w języku arabskim, hawajskim czy też hebrajskim). W języku polskim zwarcie krtaniowe nie ma charakteru dystynktywnego i występuje fakultatywnie w określonych kontekstach fonetycznych. Zazwyczaj poprzedza samogłoski występujące na początku wyrazów, np. Ania ʔaɲa], oraz pojawia się w rozziewach samogłoskowych, np. aorta [aˈʔɔrta].

Pozostałe dwie głoski krtaniowe są tradycyjnie uznawane za głoski trące, jednak taka klasyfikacja jest niejednokrotnie podważana przez fonetyków. Podczas artykulacji bezdźwięcznej spółgłoski trącej glottalnej [h] między fałdami głosowymi tworzona jest szczelina na tyle szeroka, że pęd powietrza nie wprawia ich w wibrację.

Dźwięczna glottalna głoska trąca [ɦ] cechuje się fonacją charakterystyczną dla mowy aspirowanej, tzn. fałdy głosowe wibrują podczas jej wymawiania, jednak nie domykają się kompletnie, co powoduje stały przepływ powietrza przez głośnię tworzący charakterystyczny „szum” czy też „zmatowienie” barwy głosu. Dźwięk ten stanowił dawniej standard wymowy spółgłosek języka polskiego zapisywanych przy pomocy litery h, np. Henryk [ɦɛnrɨk], huk [ɦuk]. We współczesnej normatywnej polszczyźnie głoska ta zneutralizowała się ze spółgłoską zapisywaną przez ch i jest wymawiana jako bezdźwięczny welarny dźwięk szczelinowy [x].

Z czysto fonetycznego punktu widzenia [h] i [ɦ] powinny być zakwalifikowane do grupy aproksymantów, gdyż szum powstający w krtani jest później modyfikowany w strukturach ponadkrtaniowych i przyjmuje cechy akustyczne charakterystyczne dla szeptanej, bezdźwięcznej lub aspirowanej formy następującego dźwięku (zazwyczaj samogłoski). Na przykład, pierwsze dźwięki angielskich wyrazów heat [hiːt] (‘upał’) i heart [hɑːt] (‘serce’) wykazują wzmocnienia rezonansowe w częstotliwościach typowych dla formantów następujących po nich samogłosek.

Literatura:

P. Ladefoged, I. Maddieson: The Sounds of the World’s Languages, Oxford 1996.

J. Laver: Principles of phonetics, Cambridge 1994.