SPÓŁGŁOSKI ZWARTO-WYBUCHOWE

/SPÓŁGŁOSKI ZWARTE, SPÓŁGŁOSKI PLOZYWNE, SPÓŁGŁOSKI EKSPLOZYWNE/

ang. stop consonants, plosive consonants

Spółgłoski sklasyfikowane ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy (sposób artykulacji). Wielosegmentalna artykulacja spółgłosek zwarto-wybuchowych charakteryzuje się powstaniem całkowitej blokady przepływu powietrza przez kanał głosowy wskutek pełnego zwarcia narządów mowy (np. obu warg lub języka z zębami) w jamie ustnej. Zwarcie narządów mowy zatrzymuje napływające z płuc powietrze, powodując znaczny wzrost jego ciśnienia. Dochodzi wówczas do szybkiego oderwania się przylegających do siebie narządów mowy, co przerywa blokadę, gwałtownie uwalniając nagromadzone powietrze (faza eksplozji, wybuchu). Niekiedy po plozji spółgłosek zwarto-wybuchowych pojawia się dodatkowy, trzeci segment, mający charakter afrykacji lub aspiracji. Afrykacja jest segmentem szumowym silnie wymówionych spółgłosek, zwłaszcza tych o welarnym miejscu artykulacji, w przypadku których wolniej dochodzi do rozdzielenia aktywnego i pasywnego artykulatora, ze względu na ich dużą powierzchnię (w porównaniu na przykład ze spółgłoskami dwuwargowymi). Powietrze przepływające przez wolno rozdzielające się artykulatory wpada w turbulencje, tworząc audytywne wrażenie słabego szumu. Aspiracja jest segmentem szumowym o cechach bezdźwięcznej samogłoski, lecz krótszym iloczasie, występuje znacznie rzadziej jako element spółgłosek zwarto-wybuchowych bezdźwięcznych.

Akustycznie spółgłoski zwarto-wybuchowe są różnicowane w odniesieniu do ich cech spektrograficznych i oscylograficznych (por. rys. 1 i 2) – dla dźwięcznych segment zwarcia charakteryzuje się obecnością niskoczęstotliwościowych składowych harmonicznych, których nie rejestruje się w obrębie spółgłosek bezdźwięcznych, gdyż odpowiada im akustyczna cisza. Dla wielu języków to fizyczne rozróżnienie jest adekwatne, jednak na przykład dla języka angielskiego tylko częściowo – obie grupy spółgłosek [p, t, k] i [b, d, g] w nagłosowym segmencie zwarcia są realizowane jako cisza i w odniesieniu do powyższej definicji są traktowane jako bezdźwięczne. Różnicuje je inny fonetyczny atrybut – aspiracja. Segment wybuchu pod względem akustycznym jest pojedynczym impulsem lub serią impulsów odpowiadającą uwolnieniom powietrza wydostającego się z pomiędzy stopniowo rozdzielających się artykulatorów tworzących blokadę. Segment afrykacji lub aspiracji akustycznie jest słabym szumem.

Oscylogram i spektrogram fragmentu wyrazu tata
Ryc. 1. Oscylogram i spektrogram fragmentu wyrazu budy z widocznym pojedynczym impulsem plozji spółgłoski [b] i zwarciem z niskoczęstotliwościowymi składowymi harmonicznymi.

Oscylogram i spektrogram fragmentu wyrazu budy
Rys. 2. Oscylogram i spektrogram fragmentu wyrazu tata z zaznaczonym zwarciem spółgłoski [t] będącym akustyczną ciszą, z widocznym podwójnym impulsem plozji i następującą po nim afrykacją

Najsilniejsze i najdłużej trwające są zwarcia i wybuchy towarzyszące wymowie spółgłosek zwarto-wybuchowych bezdźwięcznych. Na podstawie siły i iloczasu artykulacji przeprowadzane jest fonetyczne rozróżnienie na spółgłoski mocne/napięte (zwarto-wybuchowe bezdźwięczne) i słabe/ nienapięte (zwarto-wybuchowe dźwięczne).

Spółgłoski zwarto-wybuchowe występują we wszystkich językach świata. W języku polskim należą do nich: dwuwargowe [p], [b], przedniojęzykowo-zębowe [t], [d], tylnojęzykowe [k], [g] oraz ich spalatalizowane odpowiedniki [pʲ], [bʲ], [tʲ], [dʲ], [c],]. Spółgłoski zwarte mogą być wymawiane bez plozji (np. wygłosowe spółgłoski zwarto-wybuchowe w języku wietnamskim).

Zob. także: PLOZJA

Literatura:

W. Jassem: Podstawy fonetyki akustycznej, Warszawa 1973.

A. Trochymiuk: Wymowa dzieci niesłyszących. Analiza audytywna i akustyczna, Lublin 2008.

B. Wierzchowska: Opis fonetyczny języka polskiego, Warszawa 1967.