Upośledzenie umysłowe występuje u 1–3% ogólnej populacji. Ogromne zróżnicowanie tej grupy (m.in. etiologiczne, poziomu funkcjonowania, warunków rozwoju i stymulacji) utrudnia opis rozwoju tak istotnej funkcji, jaką jest mowa. Tym niemniej stwierdza się, że dla wielu dzieci z niepełnosprawnością intelektualną to właśnie opóźnienia w rozwoju mowy i języka są jednym z pierwszych objawów alarmujących, budzących niepokój co do przebiegu rozwoju intelektualnego. Opóźniony rozwój mowy notowany jest w całej populacji osób z niepełnosprawnością intelektualną, choć stopień tego opóźnienia i jego zakres jest różny. Można jednak założyć, że im głębsza jest niepełnosprawność intelektualna dziecka, tym różnice ilościowe i jakościowe w rozwoju mowy będą istotniejsze. Istotnym wskaźnikiem prognostycznym jest czas, który upływa między wystąpieniem pierwszych słów a wystąpieniem pierwszych zestawień wyrazowych, wymagających zastosowania reguł gramatycznych. Im czas ten jest dłuższy, tym prognoza mniej korzystna.
Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (IQ 50–55 do około 70)
W rozwoju językowym tych dzieci możemy wyróżnić takie same etapy, jak i u dzieci w normie intelektualnej. Przechodzą więc przez etap gaworzenia, wypowiedzi jednowyrazowych, dwuwyrazowych, dłuższych. W przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną pierwsze słowa pojawiają się około 3.–5. r.ż., zaś zdania w 5.–6. r.ż. Faza przedjęzykowa trwa w tej grupie o 2,5 roku dłużej niż u dzieci w normie intelektualnej. Mimo opóźnienia rozwoju mowy dzieci upośledzone w stopniu lekkim z reguły już w okresie przedszkolnym potrafią za jej pomocą nawiązać kontakty społeczne, na co pozwala im opanowanie systemu fonologicznego, semantycznego i syntaktycznego języka. Rozumieją wypowiedzi do nich kierowane, same zaś, dzięki odpowiedniemu zasobowi środków językowych, w znanych sobie sytuacjach potrafią nawiązać dialog. Jednakże obserwowane są u nich trudności w formułowaniu myśli i wypowiedzi.
Upośledzenie w stopniu umiarkowanym i znacznym (IQ 35–40 do 50–55 dla upośledzenia umysłowego w stopniu umiarkowanym oraz 20–25 do 35–40 dla stopnia znacznego);
U dzieci z niepełnosprawnością w stopniu umiarkowanym i znacznym opóźnienie rozwoju mowy jest poważne. Pierwsze słowa w przypadku umiarkowanego stopnia niepełnosprawności pojawiają się około 5. r.ż., zaś zdania około 7. r.ż. Dzieci z
upośledzeniem znacznym pojedynczymi wyrazami zaczynają posługiwać się zazwyczaj w wieku szkolnym. W wypowiedziach osób z niepełnosprawnością intelektualną w umiarkowanym stopniu pojawiają się zazwyczaj zdania proste, u dzieci ze zdiagnozowanym upośledzeniem znacznego stopnia brak składni, a także odmiany przez przypadki.
Rozumienie mowy zazwyczaj bywa lepsze. Może jednakże wystąpić przewaga zasobu słownictwa czynnego nad słownictwem biernym, co wynika z braku pełnego rozumienia znaczenia słów, którymi się dzieci posługują. Najmniejszą częścią słownika dziecka są pojęcia abstrakcyjne (np. nazwy czynności, cech przedmiotów oraz konstrukcje przyimkowe). Mimo tak poważnego opóźnienia procesu rozwoju mowy, znacznej części tej grupy dostępna jest komunikacja werbalna, choć zazwyczaj wspierana gestykulacją i mimiką ułatwiającą porozumiewanie się. Pozostała część dzieci powinna mieć możliwość przyswojenia sobie i stosowania odpowiedniej dla swoich potrzeb oraz dobranej właściwie do możliwości komunikacji alternatywnej.
Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim (IQ poniżej 20 lub 25)
Grupa ta jest bardzo zróżnicowana pod względem swoich możliwości komunikacyjnych. Jej część nie wykształci intencji komunikowania się i funkcjonować będzie na poziomie odruchów. W przypadku takich osób mówi się o wystąpieniu komunikacji przedintencjonalnej, w której brak jest zamierzonego formułowania komunikatu. Istotna jest osoba świadomego odbiorcy, którego zadaniem jest właściwa interpretacja reakcji fizjologicznych i afektywnych obserwowanej osoby.
U pozostałej części grupy obserwujemy rozwój komunikacji intencjonalnej, która w formie najbardziej złożonej przyjmuje postać komunikowania się poprzez gest i mowę (choć zazwyczaj ograniczonej do pojedynczych, zniekształconych i trudnych do zrozumienia słów).
Literatura:
J. Góral-Półrola, Z. Tarkowski: Komunikacja słowna z udziałem osoby upośledzonej umysłowo, [w:] Wprowadzenie do neurologopedii, red. A. Obrębowski, Poznań 2012, s. 261–276.
K. Kaczorowska-Bray: Zaburzenia komunikacji językowej w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną, [w:] Diagnoza i terapia logopedyczna osób z niepełnosprawnością intelektualną. Teoretyczne determinanty problemu, red. J.J. Błeszyński, K. Kaczorowska-Bray, Gdańsk 2012, s. 36–64.
A. Rakowska: Język, komunikacja, niepełnosprawność. Wybrane zagadnienia, Kraków 2003.
Z. Tarkowski: Mowa osób upośledzonych umysłowo i jej zaburzenia, [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska, Opole 2005, s. 553–606.
Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR, red. J. Wciórka, Wrocław 2008.
