/CEREBRALNOŚĆ, KAKUMINALNOŚĆ/
ang. retroflexion
tyłowi (rys. 1). Termin retrofleksja odnosi się do uformowania masy języka, a nie do konkretnego miejsca artykulacji, gdyż może być ono usytuowane pomiędzy obszarem zadziąsłowym a prepalatalnym. Głoski retrofleksyjne mogą mieć różne miejsca artykulacji, np. zadziąsłowe jak w języku malayalam, palatalno-dziąsłowe w południowoafrykańskim języku herero lub palatalne w języku tamil. Są one wymawiane z końcem języka zagiętym za górne dziąsło, ku podniebieniu twardemu, choć na przykład w serbskich spółgłoskach trących nie powstaje charakterystyczne dla retrofleksów zwarto-wybuchowych „wygięcie”. W związku z tym, że aktywny artykulator (czubek języka) uniesiony jest do góry, artykulację retrofleksów charakteryzuje stosunkowo duża przestrzeń podjęzykowa (ang. sub-lingual cavity). Oprócz horyzontalnej pozycji języka wskazuje się również na jego cofnięcie (ang. retraction).
Ryc. 1. Fazy artykulacyjne dziąsłowej spółgłoski retrofleksyjnej [ɽ]. Źródło: Laver 1995, s. 223.
Wyniki najnowszych badań dowodzą retrofleksyjności polskich spółgłosek [ʂ], [ʐ], [ʈ͡ʂ], [ɖ͡ʐ]. Przemawiają za tym argumenty akustyczne (wyniki pomiarów parametru COG – środek ciężkości widma), artykulacyjne (badania z wykorzystaniem artykulografu, por. rys. 2 i 3) oraz fonologiczne (fonotaktycznie nie łączą się z następującymi po nich /j/ i /i/).
Rys. 2. Przekrój artykulacyjny polskich spółgłosek [ʂ], [ʐ] (wyrazy: Leszek, leżak), wykonany na podstawie badania artykulograficznego Źródło: A. Trochymiuk, R. Święciński: Artykulograficzne badanie wymowy grzbietowej. Studium przypadku, „Logopedia” 2009, t. 38, s. 186.
Rys. 3. Przekrój artykulacyjny polskich spółgłosek [ʈʂ], [ɖʐ] (wyrazy: leczy, gadżet), wykonany na podstawie badania artykulograficznego Źródło: A. Trochymiuk, R. Święciński: Artykulograficzne badanie wymowy grzbietowej. Studium przypadku, „Logopedia” 2009, t. 38, s. 193.
Jednym z zaburzeń, jakim ulega artykulacja polskich sybilantów zadziąsłowych, jest tzw. wymowa grzbietowa. Polega ona na charakterystycznym ułożeniu aktywnego artykulatora – wierzch języka nie jest wklęsły (ang. concave), tak jak w przypadku retrofleksów, lecz wypukły (ang. convex) i przybiera kształt kociego grzbietu, tworząc najmniejsze przewężenie w okolicy palatalno-dziasłowej (rys. 4).
Rys. 4. Przekrój artykulacyjny spółgłoski [ʃ] w wymowie grzbietowej (wyraz Leszek), wykonany na podstawie badania artykulograficznego Źródło: A. Trochymiuk, R. Święciński: Artykulograficzne badanie wymowy grzbietowej. Studium przypadku, „Logopedia” 2009, t. 38, s. 188.
Literatura:
P. Ladefoged, I. Maddieson: The Sounds of the World’s Languages, Oxford 1996.
J. Laver: Principles of phonetics, Cambridge 1994.
A. Trochymiuk, R. Święciński: Artykulograficzne badanie wymowy grzbietowej. Studium przypadku, „Logopedia” 2009, t. 38, s. 173–201.
M. Żygis: Dlaczego polskie sybilanty š i ž są retrofleksami?, „Logopedia” 2004, t. 33, s. 119–132.
