Włączenie do wypowiedzi relacji o słowach wypowiedzianych przez siebie lub innego mówiącego. Dokładne w intencji przytoczenie nazywa się cytatem. W wypadku cytowania pełnego wypowiedzenia lub ich ciągu powstaje schemat mowy niezależnej (mowy wprost, łac. oratio recta). Cytat może tu być włączony składniowo do zdania towarzyszącego, lecz sam jest od niego składniowo niezależny, np.: Wtem Ryków krzyknął: „Ognia pół-batalijonem” (A. Mickiewicz). W wypadku zdawania relacji wyłącznie z zawartości komunikacyjnej cudzych słów, nie zaś ich brzmienia, powstaje schemat mowy zależnej (łac. oratio obliqua). Słowa przytoczone w założeniu niedokładnie zostają włączone składniowo w schemat zdania towarzyszącego, np.: Słusznie Woźny powiadał, że w zamkowej sieni/ Zmieści się i palestra, i goście proszeni (A. Mickiewicz). Typowe w takich sytuacjach zdanie podrzędne wymaga z reguły zmiany zaimków osobowych i dzierżawczych na inne (w zależności od tego, czy ktoś z uczestników dialogu relacjonowanego jest uczestnikiem dialogu właściwego), zmiany czasów i trybów w zależności od relacjonowanej sytuacji oraz – w wielu językach – od schematów składniowych wymaganych przez verba dicendi w danym języku, tzw. consecutio temporum (Krzyknął: „Mój ojciec cię nienawidzi” – Krzyknął, że jego ojciec jej nienawidzi). Tekst wypowiedzi przytaczanej według schematu mowy zależnej wymaga ponadto znacznej obróbki stylistycznej wywołanej koniecznością analitycznego przekazania słów, np. wszelkie wskaźniki emocjonalne oraz związane z postawą mówiącego czynniki intonacyjno-akcentowe mowy niezależnej, w mowie zależnej muszą znaleźć odpowiedniki w tekście towarzyszącym, np.: Zapytał mnie: „Czy aby na pewno się nie mylisz?!” powinno być przeformułowane z równoczesnym wyjaśnieniem wykładników postawy emocjonalnej przez narratora: Zapytał mnie z niedowierzaniem i dobitnie, czy się nie mylę. W literaturze pięknej ukształtowały się bardziej skomplikowane formy przytoczenia, przede wszystkim takie, w których schemat mowy niezależnej lub zależnej utrzymany jest tylko powierzchownie, a w istocie słowa z obcego tekstu włączone są do wypowiedzi w sposób mieszany i niekonsekwentny – mieszają się punkty widzenia nadawców obu komunikatów. Najlepiej zanalizowaną mieszaną odmianą przytoczenia jest tzw. mowa pozornie zależna.
Literatura:
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993.
Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2000.
