PRAKSJA

/RUCHY DOWOLNE/

ang. praxia

grec. pràksis ‘działanie, czynność’

Zdolność do wykonywania ruchów celowych zgodnie z różnymi strategiami ukierunkowanymi na określony cel i modyfikowanymi ze względu na określone warunki zewnętrzne i wewnętrzne. Możliwość inicjowania dowolnego ruchu i zdolność do jego przekształcania w trakcie wykonywania odróżnia praksję (intencjonalne czynności ruchowe) od reakcji odruchowych. U podstaw rozwoju praksji leżą procesy emocjonalno-poznawcze, a nie pobudzenia sensoryczne. Praksje mają więc charakter wyuczony, kształtują się i doskonalą w ontogenezie, sprawność w ich wykonywaniu, a przez to skuteczność, wzrasta w miarę ćwiczeń i osiąga z czasem znaczny stopień automatyzacji.

Warunkiem adekwatności i skuteczności czynności ruchowych jest zamiar (intencja) oraz plan działania (sekwencja ruchów, melodia kinetyczna). Ponadto, praksja jest uwarunkowana jeszcze innymi procesami poznawczymi: zdolnością do prawidłowego spostrzegania bodźca słuchowego (gnozją słuchową), wzrokowego (gnozją wzrokową, wzrokowo-przestrzenną), umiejętnością planowania i korygowania zachowania adekwatnie do zewnętrznych okoliczności.

Złożony charakter czynności ruchowych wynika z ich mózgowej organizacji, praksje są wynikiem współdziałania wielu struktur mózgowych. Za główne ośrodki sterujące ruchami dowolnymi uznaje się korowe okolice ruchowe, przedruchowe, przedczołowe, ciemieniowe oraz móżdżek i zwoje podstawy. Obszary ruchowe są ze sobą powiązane, mają również połączenia ze strukturami podkorowymi, skąd przez wzgórze przychodzą informacje zwrotne od kory ruchowej. Neurofizjologiczną podstawą tzw. mapy ruchowej jest pierwszorzędowa okolica kory ruchowej (pole 4 według Brodmanna). Pierwszorzędowa kora ruchowa bierze udział w regulowaniu siły i szybkości zmian napięcia mięśniowego, adekwatnie do informacji napływających z okolicy czuciowej (skórno-kinestetycznej) oraz móżdżku. Poszczególne części ciała mają w pierwszorzędowej korze ruchowej mniejszą lub większą reprezentację, zależnie od tego, jak precyzyjne ruchy wykonują (największą reprezentację mają palce rąk i język). Obszary pierwszorzędowe aktywują się zarówno w trakcie wykonywania ruchu, jak również podczas wyobrażania sobie jedynie czynności ruchowych. Z planowaniem ruchu związane są obszary drugorzędowej kory ruchowej: okolica przedruchowa (pole 6 i część pola 8 według Brodmanna) oraz dodatkowe pole ruchowe (łac. suplementary motor area, pole 6 według Brodmanna). Dzięki połączeniom z korą przedczołową (łac. prefrontal cortex), wzgórzem (łac. thalamus), podwzgórzem (łac. hypothalamus) i pniem mózgu (łac. truncus cerebri) drugorzędowa kora ruchowa umożliwia realizację wyuczonych, skomplikowanych sekwencji ruchowych w odpowiedzi na sygnały zmysłowe, natomiast w połączeniu z dodatkową okolicą ruchową koordynuje ruchy oburęczne. Okolica przedczołowa (pole 9, 10, 45, 46 według Brodmanna) odpowiada za sformułowanie ogólnych planów działania, inicjowanie i kontrolowanie przebiegu ruchów dowolnych, stąd spadek aktywności tej okolicy wiąże się ze zwiększeniem stopnia automatyzacji ruchu. Najwyżej zorganizowane piętro analizatora skórno-kinestetycznego znajduje się w okolicy ciemieniowej. Kora pierwszorzędowa S I (pole 3 według Brodmanna) umożliwia odbiór informacji czuciowej z różnych części ciała, natomiast pola drugorzędowe (1, 2, 5, 7, 40, 39 według Brodmanna) tworzą podstawę do syntezy informacji kinestetycznej i wzrokowej. Funkcja móżdżku (łac. cerebellum), dzięki licznym połączeniom z okolicą przedruchową, narządem równowagi, rdzeniem kręgowym (łac. medulla spinalis) i układem siatkowatym (łac. formatio reticularis), odpowiada za korygowanie błędów w intencjonalnych ruchach, weryfikuje plan czynności ruchowych i uczestniczy w nabywaniu umiejętności motorycznych i automatyzacji ruchu. Zwoje podstawy – prążkowie (łac. striatum) tworzone przez jądro ogoniaste (łac. nucleus caudatus) i skorupę (łac. putamen), gałka blada (łac. globus pallidus), jądro niskowzgórzowe (łac. nucleus subthalamicus), istota czarna (łac. substantia nigra), wspólnie ze wzgórzem i różnymi obszarami kory (ruchową, czuciową i polami asocjacyjnymi) – są zaangażowane w planowanie czynności ruchowych, dobór różnych strategii, hamowanie i wzbudzanie ruchu.

W wyniku uszkodzenia poszczególnych struktur mózgowych następuje dezintegracja różnych aspektów układu funkcjonalnego dla czynności ruchowych objawiająca się zaburzeniami na poziomie elementarnym (niedowłady) lub na poziomie złożonych mechanizmów (apraksje).

Zob. także: APRAKSJA

Literatura:

J.D. Fix: Neuroanatomia, Wrocław 1997.

A. Longstaff: Neurobiologia, Warszawa 2002.

A.R. Łuria: Podstawy neuropsychologii, Warszawa 1976.

G.N. Martin: Neuropsychologia, Warszawa 2001.

E.M. Szepietowska, H. Misztal: Zaburzenia dowolnych czynności ruchowych – apraksje, [w:] Podstawy neuropsychologii klinicznej, red. Ł. Domańska, A.R. Borkowska, Lublin 2009, s. 233–247.