ang. reflex
Biologicznie uwarunkowana, szybka, automatyczna i stereotypowa reakcja ustroju na określone bodźce, przebiegająca za pośrednictwem układu nerwowego. Stanowi ona podstawowy sposób działania układu nerwowego, możliwy dzięki jego specyficznym właściwościom: pobudliwości i przewodnictwu. Aby reakcja odruchowa doszła do skutku, impulsy spowodowane zadziałaniem bodźca na narząd odbiorczy (receptor) muszą dotrzeć do narządu wykonawczego (efektora). Drogę, po której przebiegają te impulsy, nazywa się łukiem odruchowym, który składa się z pięciu części: receptora, drogi doprowadzającej impulsy do ośrodka, ośrodka odruchu, drogi przewodzącej impulsy z ośrodka do efektora i narządu wykonawczego. W zależności od przebiegu łuku odruchowego wyróżnić można odruchy rdzeniowe (łuk przebiega przez rdzeń kręgowy) i mózgowe (przebieg przez struktury mózgu). Reakcją na bodziec może być ruch, a więc skurcz lub rozluźnienie mięśnia szkieletowego (odruchy somatyczne) albo zmiana napięcia mięśnia gładkiego narządu wewnętrznego, przyspieszenie lub zwolnienie czynności serca albo zmiana czynności wydzielniczej gruczołu (odruchy wegetatywne).
Odruchy kontrolowane przez rdzeń i pień mózgu określa się jako odruchy bezwarunkowe (odruch ssania, przełykania, kichanie, kaszel, mruganie, odruch chwytny, Moro). Począwszy od 10.–12. dnia życia, zaczynają się kształtować odruchy warunkowe (reakcje nabyte).
Odruchowe reakcje na zewnętrzne bodźce można podzielić na dwie grupy:
-
wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego – na przykład odruch źrenicowy (zwężenie się źrenicy pod wpływem światła), mrugania (zamykanie powiek przy próbie dotknięcia rogówki), połykania,
-
występujące jedynie u noworodka i/lub niemowlęcia, a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego – na przykład odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca przy podrażnieniu stopy), odruch toniczno-szyjny (odwrócenie głowy w określonym kierunku pociąga za sobą wyprost kończyn po tej samej stronie, a kurczenie się kończyn po stronie przeciwnej), odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ichdo ciała w geście obejmowania) czy odruch chwytny.
Odruchy bezwarunkowe (wrodzone) realizowane przez noworodka można podzielić na trzy grupy:
-
odruchy podtrzymujące podstawowe funkcje życiowe (na przykład odruchy oddychania, ssania, połykania, krzyku, kichania, czkawki, zwężenia źrenicy),
-
odruchy dające początek powstawaniu odruchów warunkowych i będące podstawą dla dalszych etapów rozwoju motorycznego (na przykład odruch pełzania),
-
odruchy stanowiące ewolucyjną pozostałość po przodkach (np. odruch pływania – noworodek zanurzony w wodzie utrzymuje się na powierzchni i zachowuje zdolność oddychania – odruch ten zanika po kilku tygodniach od chwili narodzenia).
We wczesnej diagnostyce podkreśla się rolę oceny odruchów. Ich obecność bądź też niewystępowanie dostarcza informacji o funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego dziecka i jest wskaźnikiem prawidłowego rozwoju dziecka. Zaburzenia w tej sferze mogą stanowić najwcześniejsze wskazówki istnienia deficytów motorycznych, związanych np. z mózgowym porażeniem dziecięcym. Odruchy charakterystyczne dla okresu noworodkowego i niemowlęcego powinny występować przez określony czas w prawidłowym nasileniu, pozwalając dziecku przetrwać przez pierwsze miesiące życia. Dają one możliwość natychmiastowego reagowania na nowe środowisko i zmienne potrzeby. Przetrwała aktywność odruchów, a także wystąpienie w formie wygórowanej lub osłabionej są objawami niepokojącymi.
Literatura:
A. Jopkiewicz, E. Suliga: Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, Radom–Kielce 2005.
M. Kielar-Turska, M. Białecka-Pikul: Wczesne dzieciństwo, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Warszawa 2004, s. 47–82.
B. Sadowski: Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt, Warszawa 2007.
N. Wolański: Rozwój biologiczny człowieka, Warszawa 2006.